Ảo Giác Tâm Linh: Ranh Giới Giữa Trải Nghiệm Tôn Giáo Và Rối Loạn Tri Giác

---

Ảo giác (hallucination) là một hiện tượng tri giác không có kích thích tương ứng từ môi trường bên ngoài, thường gặp trong các rối loạn tâm thần như tâm thần phân liệt (schizophrenia), rối loạn lưỡng cực (bipolar disorder), hoặc sau sử dụng chất kích thích. Tuy nhiên, trong một số bối cảnh đặc biệt như thực hành tôn giáo, thiền định sâu, hoặc giai đoạn chuyển hóa tâm linh, nhiều người báo cáo trải nghiệm giống ảo giác, nhưng lại mang tính tích cực, khai sáng và được nhìn nhận như một phần của hành trình tâm linh. Đây là hiện tượng được gọi là “ảo giác tâm linh” (spiritual hallucination).

1. Đặc điểm phân biệt của ảo giác tâm linh

Ảo giác tâm linh thường xuất hiện trong bối cảnh ý thức vẫn còn nguyên vẹn, không đi kèm mất định hướng hay suy giảm chức năng nhận thức. Người trải nghiệm thường có cảm nhận sâu sắc rằng điều họ thấy hoặc nghe là có ý nghĩa đặc biệt, gắn với mục đích thiêng liêng, không gây hoảng loạn mà ngược lại có thể tạo cảm xúc tích cực.

Theo nghiên cứu của Brett và cộng sự (2012) trên Journal of Nervous and Mental Disease, các ảo giác mang tính tâm linh thường có nội dung tích cực hơn, ít mang tính đe dọa và thường xuất hiện trong trạng thái tỉnh táo, khác với các ảo giác bệnh lý vốn rối loạn tri giác toàn diện.

2. Phân loại các dạng ảo giác tâm linh phổ biến

• Ảo giác thị giác (visual hallucinations): thấy ánh sáng rực rỡ, hào quang, thiên thần, hoặc các biểu tượng tôn giáo
• Ảo giác thính giác (auditory hallucinations): nghe tiếng nói truyền đạt thông điệp từ thần linh, vũ trụ hoặc “bên kia thế giới”

• Ảo giác cảm giác (somatic or tactile hallucinations): cảm giác rung động, luồng năng lượng chạy qua cơ thể khi hành thiền
• Ảo giác khứu giác (olfactory hallucinations): ngửi thấy mùi hương hoa, trầm hương không rõ nguồn

Trong một số tường thuật về kinh nghiệm cận tử (near-death experience – NDE), bệnh nhân cho biết họ nhìn thấy bản thân tách rời khỏi cơ thể (out-of-body experience), gặp người thân đã khuất hoặc có cuộc gặp với “đấng tối cao” – những mô tả thường có hình thức giống ảo giác nhưng không kèm mất chức năng tâm thần.

3. Cơ sở sinh học của trải nghiệm ảo giác tâm linh

Một số giả thuyết thần kinh học đã được đưa ra để lý giải các trải nghiệm tâm linh kiểu ảo giác:

• Hoạt hóa thùy thái dương (temporal lobe): đặc biệt vùng gần hải mã (hippocampus) và amygdala – nơi liên quan đến cảm xúc và ký ức tôn giáo
• Rối loạn quá trình ức chế cảm giác: khiến các hình ảnh nội tâm hoặc ký ức sống động được trải nghiệm như thật
• Vai trò của chất dẫn truyền thần kinh như dopamine, serotonin trong hiện tượng giải phóng cảm xúc mạnh

Theo nghiên cứu của Saver và Rabin (1997) công bố trên Journal of Neuropsychiatry and Clinical Neurosciences, các vùng não liên quan đến ngôn ngữ, ký ức và cảm xúc được hoạt hóa đồng thời trong trải nghiệm tâm linh sâu, lý giải cho việc tại sao chúng thường được cảm nhận như có thực thể khách quan.

4. Khi nào là ảo giác bệnh lý, khi nào là trải nghiệm tâm linh?

Một câu hỏi quan trọng được đặt ra là: làm sao để phân biệt ảo giác tâm linh với triệu chứng của rối loạn tâm thần?

Các yếu tố gợi ý ảo giác tâm linh:

• Ý thức tỉnh táo, định hướng thời gian – không gian đầy đủ
• Không ảnh hưởng đến chức năng xã hội hoặc công việc
• Trải nghiệm mang tính nhất thời, không lặp lại dai dẳng hoặc cưỡng bức
• Không kèm hoang tưởng (delusion) hoặc các triệu chứng tâm thần khác

Ngược lại, nếu người bệnh có ảo giác kèm hoang tưởng bị hại, thay đổi nhân cách, hành vi bất thường hoặc suy giảm chức năng nghiêm trọng, cần đánh giá kỹ rối loạn tâm thần.

5. Vai trò của bối cảnh văn hóa và tôn giáo

Trải nghiệm ảo giác trong bối cảnh tín ngưỡng thường được diễn giải theo hệ quy chiếu văn hóa – chẳng hạn, ánh sáng được xem là “Phật hiện thân”, giọng nói là lời chỉ dẫn từ “thần linh”. Một số cộng đồng thậm chí xem đó là dấu hiệu của sự “mở nhãn quan” hoặc giác ngộ.

Theo Luhrmann (2011) trên Annual Review of Anthropology, các cá nhân trong truyền thống Tin Lành Mỹ thường được khuyến khích “nghe tiếng Chúa” như một phần bình thường của thực hành cầu nguyện sâu sắc. Điều này cho thấy sự khác biệt lớn giữa trải nghiệm cá nhân và khung chẩn đoán y học hiện đại.

6. Trường hợp đặc biệt: ảo giác trong thiền sâu hoặc sử dụng chất gây biến đổi tri giác

Một số thiền sinh mô tả việc thấy hào quang, âm thanh siêu thực hoặc cảm nhận về “thân trung ấm” trong các giai đoạn thiền sâu. Đây được xem là kết quả của hiện tượng mất phân biệt giữa thực tại và ý thức nội tâm, nhưng không nhất thiết là bệnh lý.

Ngoài ra, việc sử dụng các chất như psilocybin, LSD, ayahuasca trong nghi thức tâm linh cũng dẫn đến ảo giác – song trong khung kiểm soát và mục đích nghi lễ, chúng được xem là phương tiện tiếp cận “thế giới vô hình”, không được phân loại như rối loạn tâm thần nếu không gây tổn thương chức năng.

7. Tiếp cận lâm sàng với người có ảo giác mang tính tâm linh

• Lắng nghe không phán xét: bác sĩ cần xác định mục đích chia sẻ của người bệnh – tìm hiểu, tìm ý nghĩa hay tìm cách xử lý
• Đánh giá chức năng và nguy cơ: xem xét có rối loạn tâm thần đi kèm không
• Tôn trọng niềm tin cá nhân: trong chừng mực không gây hại, trải nghiệm tâm linh có thể là yếu tố hỗ trợ tâm lý, tăng tính thích nghi
• Tham vấn chuyên gia sức khỏe tâm thần nếu có nghi ngờ tình trạng rối loạn tri giác thực sự

8. Kết luận

Ảo giác tâm linh là hiện tượng tồn tại ở ranh giới giữa tâm linh và tâm thần học. Việc phân biệt đâu là trải nghiệm mang tính tôn giáo – văn hóa, đâu là biểu hiện bệnh lý cần điều trị là một thách thức lớn với các nhà lâm sàng. Bằng thái độ tôn trọng, không phán xét và hiểu biết đa chiều, giới chuyên môn có thể giúp bệnh nhân an tâm hơn, đồng thời đảm bảo rằng các trường hợp thực sự cần hỗ trợ y khoa không bị bỏ sót.

Tài liệu tham khảo

1. Brett, C. M., et al. (2012). Psychotic-like experiences and their association with distress and impairment in the general population: a study using the Peters et al. Delusions Inventory. Journal of Nervous and Mental Disease, 200(11), 985–990.
2. Saver, J. L., & Rabin, J. (1997). The neural substrates of religious experience. Journal of Neuropsychiatry and Clinical Neurosciences, 9(3), 498–510.
3. Luhrmann, T. M. (2011). Hallucinations and sensory overrides. Annual Review of Anthropology, 40, 71–85.