Ảnh Hưởng Của Tình Trạng Stress Oxy Hóa Đối Với Chức Năng Sinh Sản Nam Giới

---

Trong nhiều năm, các bác sĩ nam khoa thường tập trung vào hormone, mạch máu hay tinh trùng như những yếu tố chính ảnh hưởng đến khả năng sinh sản nam giới. Nhưng khoa học hiện đại chỉ ra rằng, sâu bên trong cấp độ tế bào, có một “thủ phạm thầm lặng” gây tổn hại không kém — đó là stress oxy hóa (oxidative stress).

Tình trạng này xảy ra khi cơ thể mất cân bằng giữa các gốc tự do (reactive oxygen species – ROS) và hệ thống chống oxy hóa (antioxidant defense system). Mức độ ROS quá cao có thể phá hủy DNA, màng tế bào và protein của tinh trùng, dẫn đến giảm chất lượng tinh dịch, rối loạn cương, và vô sinh nam (male infertility).

1. Stress oxy hóa – khi tế bào bị “quá tải”

Cơ thể con người vốn tạo ra ROS trong quá trình trao đổi chất, vận động, hay đáp ứng miễn dịch. Ở mức sinh lý, ROS giúp tiêu diệt vi khuẩn, điều hòa tín hiệu tế bào. Tuy nhiên, khi sản xuất quá mức hoặc hệ thống chống oxy hóa suy yếu, ROS bắt đầu gây tổn thương oxy hóa (oxidative damage) cho tế bào.

Tinh trùng là tế bào đặc biệt nhạy cảm với ROS vì:

• Chứa nhiều acid béo không no (polyunsaturated fatty acids) trong màng, dễ bị oxy hóa.
• Có ít enzyme bảo vệ như superoxide dismutase (SOD), catalase hay glutathione peroxidase.

Theo nghiên cứu của Agarwal và cộng sự (2014) công bố trên Reproductive Biology and Endocrinology, khoảng 40–80% trường hợp vô sinh nam có bằng chứng tăng stress oxy hóa, với mức ROS trong tinh dịch cao gấp 2–3 lần so với nhóm bình thường.

2. Nguồn gốc của stress oxy hóa ở nam giới

Stress oxy hóa có thể bắt nguồn từ nhiều yếu tố ngoại sinh và nội sinh, bao gồm:

• Lối sống: hút thuốc lá, uống rượu, thiếu ngủ, béo phì, chế độ ăn nhiều chất béo bão hòa.
• Môi trường: tiếp xúc nhiệt độ cao, hóa chất, kim loại nặng, tia bức xạ.
• Bệnh lý: tiểu đường, viêm mào tinh hoàn, giãn tĩnh mạch thừng tinh (varicocele).
• Tuổi tác: theo nghiên cứu của Sharma (2015) công bố trên Fertility and Sterility, nam giới trên 40 tuổi có mức tổn thương DNA tinh trùng cao hơn 25–30% so với nhóm dưới 30 tuổi, do tăng ROS mạn tính.

Khi ROS vượt quá khả năng chống oxy hóa, màng tinh trùng bị peroxy hóa lipid (lipid peroxidation), DNA bị đứt gãy, làm giảm khả năng di chuyển và thụ tinh.

3. Ảnh hưởng của stress oxy hóa đến chức năng sinh sản nam

Stress oxy hóa tác động đến gần như mọi giai đoạn của quá trình sinh tinh và hoạt động tình dục:

a. Tổn thương DNA tinh trùng (sperm DNA fragmentation)

ROS làm gãy mạch đơn hoặc kép DNA, gây tăng chỉ số phân mảnh DNA (DFI – DNA Fragmentation Index). Theo nghiên cứu của Evenson (2016) công bố trên Andrology, DFI > 30% làm giảm khả năng có thai tự nhiên đến 80% và tăng 2 lần nguy cơ sảy thai sớm.

b. Giảm khả năng di động tinh trùng (sperm motility)

Màng tinh trùng bị oxy hóa làm tổn thương ti thể (mitochondria), giảm năng lượng ATP cần cho chuyển động.

c. Ảnh hưởng hormone sinh dục

Stress oxy hóa kích hoạt trục HPA (hypothalamic–pituitary–adrenal axis), tăng tiết cortisol, ức chế GnRH, dẫn đến giảm LH và testosterone – hormon quyết định sinh tinh và ham muốn.

d. Rối loạn cương (erectile dysfunction – ED)

ROS làm tổn thương lớp nội mô (endothelium) của mạch máu thể hang, giảm tổng hợp nitric oxide (NO) – chất giãn mạch giúp cương dương.

Theo nghiên cứu của Maiorino và cộng sự (2020) công bố trên European Urology Focus, 70% bệnh nhân rối loạn cương có dấu hiệu stress oxy hóa tăng cao, nồng độ malondialdehyde (MDA) trong huyết tương cao hơn 45% so với người khỏe mạnh.

4. Trường hợp lâm sàng

Ca 1 – Căng thẳng kéo dài, tinh trùng yếu dần

Bệnh nhân: Anh H., 36 tuổi, nhân viên marketing. Lý do khám: 2 năm chưa có con, dù vợ chồng không dùng biện pháp tránh thai.

Tiền sử: làm việc căng thẳng, thường xuyên thức khuya, uống 3 ly cà phê và 2 lon bia mỗi ngày.

Xét nghiệm:

• Testosterone toàn phần: 12,4 nmol/L (bình thường thấp).
• Cortisol buổi sáng: 680 nmol/L (cao).
• DFI: 38% (tăng cao).

Chẩn đoán: Giảm chất lượng tinh trùng do stress oxy hóa và rối loạn nội tiết trục HPA.

Điều trị:

• Bổ sung vitamin C (1000 mg/ngày), vitamin E (400 IU/ngày), L-carnitine (2 g/ngày).
• Tập thể dục nhẹ, giảm caffeine và rượu.
• Liệu pháp điều hòa giấc ngủ, kiểm soát căng thẳng.

Sau 3 tháng, DFI giảm còn 20%, testosterone tăng lên 18,6 nmol/L, và tinh trùng di động cải thiện rõ rệt.

TS.BS.CK2 Trà Anh Duy nhận xét: “Nhiều nam giới vô sinh không do tắc nghẽn hay bất thường hormone, mà vì stress kéo dài khiến cơ thể bị oxy hóa mạn tính. Chỉ khi thay đổi lối sống, phục hồi cân bằng oxy hóa, chức năng sinh sản mới trở lại.”

Ca 2 – Giãn tĩnh mạch thừng tinh và stress oxy hóa tinh dịch

Bệnh nhân: Anh T., 29 tuổi, kỹ sư cơ khí, đến khám vì cảm giác nặng tức vùng bìu trái.

Khám: phát hiện giãn tĩnh mạch thừng tinh độ II (Varicocele grade II).
Siêu âm: đường kính tĩnh mạch tinh trong 3,8 mm, dòng trào ngược khi nghiệm pháp Valsalva.

Tinh dịch đồ:

• Thể tích: 2,1 mL.
• Mật độ tinh trùng: 18 triệu/mL (giảm).
• Tinh trùng di động tiến tới (PR): 26% (giảm).

Chẩn đoán: Giãn tĩnh mạch thừng tinh gây stress oxy hóa và suy giảm chất lượng tinh trùng.

Điều trị: phẫu thuật vi phẫu thắt tĩnh mạch thừng tinh (microsurgical varicocelectomy) kết hợp bổ sung coenzyme Q10 (200 mg/ngày) và selenium (100 µg/ngày).

Sau 6 tháng, ROS tinh dịch giảm còn 5,4 RLU/10⁶, mật độ tinh trùng tăng lên 42 triệu/mL, di động tiến tới đạt 52%.

TS.BS.CK2 Trà Anh Duy cho biết: “Giãn tĩnh mạch thừng tinh làm máu ứ đọng, tăng nhiệt độ tinh hoàn và sinh ROS. Nếu phát hiện sớm và điều trị đúng, khả năng phục hồi rất cao, đặc biệt ở người trẻ.”

5. Vai trò của các chất chống oxy hóa

Cơ thể có sẵn nhiều enzyme bảo vệ chống lại ROS, như superoxide dismutase (SOD), glutathione peroxidase (GPx), catalase, cùng với các chất chống oxy hóa ngoại sinh từ thực phẩm.

Theo nghiên cứu của Showell và cộng sự (2020) công bố trên Cochrane Database of Systematic Reviews, bổ sung chất chống oxy hóa làm tăng gấp đôi khả năng có thai tự nhiên (OR 2,0) và giảm 1,5 lần tỷ lệ sảy thai sớm ở nam giới có stress oxy hóa cao.

Các chất được chứng minh hiệu quả:

• Vitamin C: giảm peroxy hóa lipid màng tinh trùng.
• Vitamin E: ngăn tổn thương DNA tinh trùng.
• L-carnitine: cải thiện di động tinh trùng nhờ tăng chuyển hóa năng lượng.
• Coenzyme Q10: tăng hoạt động ty thể.
• Kẽm và Selenium: tăng hoạt tính enzyme GPx và SOD.

Tuy nhiên, bổ sung quá mức cũng có thể gây tác dụng ngược – vì ROS ở mức sinh lý vẫn cần thiết cho sự trưởng thành tinh trùng (spermiogenesis). Do đó, mọi can thiệp cần được giám sát y khoa.

6. Stress oxy hóa và di truyền sinh sản

Tổn thương DNA tinh trùng không chỉ ảnh hưởng khả năng thụ tinh, mà còn liên quan đến sức khỏe của thế hệ sau.

Theo nghiên cứu của Aitken và cộng sự (2018) công bố trên Nature Reviews Urology, trẻ sinh ra từ cha có mức DFI cao (>30%) có nguy cơ rối loạn chuyển hóa và bệnh lý thần kinh cao hơn 1,8 lần, do đột biến vi mô (microdeletions) di truyền từ tinh trùng bị tổn thương.

Điều này cho thấy việc kiểm soát stress oxy hóa không chỉ giúp “có con”, mà còn bảo vệ chất lượng di truyền (genetic integrity) của dòng giống nam giới.

7. Các phương pháp xét nghiệm đánh giá stress oxy hóa

Hiện nay, một số xét nghiệm chuyên sâu được áp dụng tại các trung tâm nam khoa như Men’s Health bao gồm:

• ROS test (Reactive Oxygen Species assay): đo trực tiếp lượng ROS trong tinh dịch, đơn vị RLU/10⁶ tinh trùng.
• MDA (Malondialdehyde assay): đánh giá mức độ peroxy hóa lipid.
• Tổng khả năng chống oxy hóa (Total Antioxidant Capacity – TAC): phản ánh khả năng “dập tắt” ROS của tinh dịch.
• DFI (Sperm DNA Fragmentation Index): đo tỉ lệ tinh trùng có DNA bị gãy.

Những xét nghiệm này giúp xác định nguyên nhân sâu xa của vô sinh nam không rõ nguyên nhân (idiopathic male infertility) – chiếm khoảng 25–30% các trường hợp theo nghiên cứu của Agarwal (2020, Human Reproduction Update).

8. Phòng ngừa stress oxy hóa – thay đổi từ lối sống

Phòng ngừa vẫn là “thuốc” mạnh nhất:

• Bỏ thuốc lá, hạn chế rượu bia.
• Tập thể dục đều, tránh tắm nước nóng lâu.
• Ăn nhiều rau xanh, trái cây, cá biển giàu omega-3.
• Ngủ đủ giấc, kiểm soát cân nặng.
• Khám sức khỏe nam khoa định kỳ.

Theo nghiên cứu của Tavilani (2016) trên Andrologia, chỉ sau 12 tuần thay đổi lối sống kết hợp bổ sung vi chất, mức ROS giảm 35%, và chỉ số di động tinh trùng tăng 40% – minh chứng rõ ràng rằng sức khỏe sinh sản nam giới hoàn toàn có thể “tái thiết” từ việc sống khoa học.

Kết luận

Stress oxy hóa là yếu tố nền tảng, nhưng thường bị bỏ quên trong chẩn đoán và điều trị vô sinh nam. Nó không chỉ gây tổn thương DNA tinh trùng, giảm hormone, mà còn ảnh hưởng đến mạch máu thể hang và tâm lý giới tính. Điều trị hiệu quả phải dựa trên đánh giá định lượng ROS – DFI – hormone nội tiết, kết hợp thay đổi lối sống và bổ sung chất chống oxy hóa có kiểm soát. TS.BS.CK2 Trà Anh Duy khẳng định: “Stress oxy hóa là ‘kẻ giết tinh trùng thầm lặng’. Chúng ta có thể điều trị rối loạn cương, bổ sung hormone, nhưng nếu không kiểm soát stress oxy hóa, thì gốc rễ của vô sinh vẫn còn nguyên.”

Dr. Tra Anh Duy (BS Chuối Men’s Health)