Căng Thẳng Tâm Lý Và Nguy Cơ Vô Sinh Ở Nam Giới

---

Trong thời đại hiện nay, căng thẳng tâm lý (psychological stress) trở thành yếu tố phổ biến ảnh hưởng sâu rộng đến sức khỏe con người. Đối với nam giới, đặc biệt là trong độ tuổi sinh sản, stress không chỉ gây rối loạn nội tiết mà còn có thể tác động tiêu cực đến chức năng sinh sản và chất lượng tinh trùng. Tuy nhiên, vì ít có biểu hiện rõ ràng, tác động này thường bị bỏ qua trong các quy trình chẩn đoán và điều trị vô sinh nam.

1. Cơ chế sinh học: Stress và trục nội tiết sinh sản nam

Khi căng thẳng kéo dài, cơ thể phản ứng bằng cách tăng tiết hormone cortisol – sản phẩm chính của trục hạ đồi – tuyến yên – thượng thận (hypothalamic-pituitary-adrenal axis). Cortisol cao sẽ ức chế hoạt động của trục hạ đồi – tuyến yên – tinh hoàn (hypothalamic-pituitary-gonadal axis), làm giảm tiết hormone luteinizing (LH) và follicle-stimulating (FSH), từ đó làm giảm testosterone – hormone chính điều hòa sinh tinh (spermatogenesis).

Bên cạnh đó, stress oxy hóa (oxidative stress) do căng thẳng cũng gây tổn thương màng tế bào tinh trùng, ảnh hưởng đến khả năng di động và hình thái của tinh trùng.

Theo nghiên cứu của Eskiocak và cộng sự (2006) công bố trên Fertility and Sterility, nam giới có mức độ lo âu và trầm cảm cao có nồng độ cortisol tăng đáng kể, đi kèm với giảm đáng kể mật độ và khả năng di động của tinh trùng.

2. Biểu hiện lâm sàng thường gặp ở nam giới vô sinh do stress

• Giảm ham muốn tình dục (low libido)
• Rối loạn cương (erectile dysfunction)
• Xuất tinh sớm hoặc khó xuất tinh
• Tinh dịch đồ giảm mật độ tinh trùng, giảm di động
• Mệt mỏi kéo dài, mất động lực sống
• Cảm giác thất bại, tự ti trong vai trò nam giới

Tình trạng này thường diễn ra âm thầm và kéo dài trong nhiều tháng trước khi bệnh nhân tìm đến sự hỗ trợ y tế.

3. Trường hợp lâm sàng: Nam quản lý 36 tuổi vô sinh do stress công việc kéo dài

Anh H., 36 tuổi, quản lý cấp trung tại một công ty tài chính, đến khám tại Trung tâm Sức khỏe Nam giới Men’s Health sau 18 tháng kết hôn mà vợ chưa có thai. Trước đó, anh nghĩ nguyên nhân đến từ phía vợ, nên chần chừ đi khám. Chỉ đến khi công ty đề xuất thăng chức, khối lượng công việc tăng lên, anh bị rối loạn cương và thường xuyên mệt mỏi nên mới chủ động tìm đến bác sĩ.

Tại phòng khám, TS.BS.CK2 Trà Anh Duy ghi nhận:

• Cảm giác căng thẳng kéo dài hơn 1 năm
• Giấc ngủ kém chất lượng, hay thức dậy giữa đêm
• Tinh hoàn không teo, siêu âm bình thường
• Tinh dịch đồ: mật độ tinh trùng 6 triệu/mL (giảm), di động tiến tới 24% (giảm), hình thái bình thường 2%

Xét nghiệm nội tiết:

• Testosterone toàn phần: 11.8 nmol/L (giới hạn thấp)
• Cortisol sáng: 732 nmol/L (tăng cao)

Bệnh nhân được điều chỉnh bằng phác đồ:

• Giảm cường độ làm việc, thay đổi lịch làm việc linh hoạt
• Bổ sung vi chất chống oxy hóa
• Tập luyện thể thao aerobic hằng ngày
• Tham vấn tâm lý cá nhân định kỳ

Sau 2 tháng, tinh dịch đồ cải thiện rõ rệt (mật độ 15 triệu/mL, di động tiến tới 48%), testosterone đạt 16.2 nmol/L, khả năng cương phục hồi, và tinh thần ổn định.

Khuyến cáo của bác sĩ Duy: Nam giới trong độ tuổi lao động cần được sàng lọc stress nếu có các bất thường tinh dịch đồ không rõ nguyên nhân. Việc can thiệp giảm stress giúp cải thiện rõ chất lượng tinh trùng mà không cần dùng thuốc đặc hiệu.

4. Những tình huống dễ bị bỏ sót yếu tố stress trong vô sinh nam

• Nam giới có chức năng sinh dục bình thường (không rối loạn cương) nhưng tinh dịch đồ bất thường
• Người làm việc trí óc, áp lực cao, không nghỉ ngơi đúng cách
• Bệnh nhân từng có con nhưng hiện đang vô sinh thứ phát
• Người tập thể hình, ăn kiêng khắt khe (dễ bị rối loạn nội tiết thứ phát)
• Vô sinh không rõ nguyên nhân dù không có bất thường cơ quan sinh dục

Theo báo cáo của Li và cộng sự (2021) công bố trên Andrology, tỷ lệ stress mức độ trung bình đến nặng trong nhóm vô sinh nam không rõ nguyên nhân cao hơn nhóm đối chứng đến 2,3 lần.

5. Hướng tiếp cận lâm sàng khi nghi ngờ stress là nguyên nhân vô sinh

• Khai thác kỹ lối sống, thói quen làm việc, giấc ngủ, chất lượng đời sống tinh thần
• Đánh giá bằng bảng hỏi DASS-21 hoặc PHQ-9
• Xét nghiệm cortisol huyết thanh (buổi sáng)
• Đánh giá nội tiết sinh dục: LH, FSH, Testosterone
• Lập kế hoạch giảm stress kết hợp điều chỉnh lối sống

Trong các trường hợp nghi ngờ vô sinh do stress, không nên vội chỉ định hỗ trợ sinh sản (ART) mà cần ưu tiên can thiệp hành vi – tâm lý trong giai đoạn đầu.

6. Vai trò của đội ngũ đa chuyên khoa trong điều trị

Để quản lý hiệu quả vô sinh liên quan đến stress, cần sự phối hợp giữa:

• Bác sĩ nam khoa: tầm soát nguyên nhân, theo dõi tinh dịch đồ
• Bác sĩ nội tiết: đánh giá rối loạn nội tiết trục HPA và HPG
• Chuyên gia tâm lý: can thiệp CBT hoặc trị liệu cá nhân
• Bác sĩ dinh dưỡng – vận động: điều chỉnh lối sống hỗ trợ sinh tinh

Mô hình điều trị toàn diện này đã được áp dụng tại một số trung tâm hiếm muộn tiên tiến ở châu Âu và cho kết quả tích cực, như nghiên cứu của Marinelli và cộng sự (2020) công bố trên Journal of Assisted Reproduction and Genetics cho thấy tỷ lệ cải thiện tinh dịch đồ đạt 64% sau 3 tháng can thiệp không dùng thuốc.

7. Tầm quan trọng của phòng ngừa và nhận diện sớm

• Nam giới trong độ tuổi sinh sản cần được giáo dục về ảnh hưởng của stress đến sinh lý
• Doanh nghiệp nên có chính sách cân bằng sức khỏe tâm thần cho nhân viên
• Các cơ sở y tế cần lồng ghép đánh giá stress vào khám sức khỏe sinh sản
• Truyền thông y tế nên nhấn mạnh vai trò “tinh thần khỏe để tinh trùng khỏe”

8. Kết luận

Căng thẳng tâm lý là một yếu tố có ảnh hưởng rõ rệt nhưng thường bị bỏ sót trong đánh giá nguyên nhân vô sinh ở nam giới. Việc nhận diện sớm và can thiệp đúng mức giúp cải thiện chất lượng tinh trùng, tăng cơ hội có con tự nhiên và tránh lạm dụng các biện pháp hỗ trợ sinh sản. Mô hình điều trị vô sinh hiện đại không thể thiếu thành phần kiểm soát stress tâm lý trong mọi giai đoạn chăm sóc.

Tài liệu tham khảo

1. Eskiocak, S., Gozen, A. S., Taskiran, A., Kilic, A. S., & Eskiocak, M. (2006). Effect of psychological stress on the L-arginine–nitric oxide pathway and semen quality. Fertility and Sterility, 86(5), 1574–1579.
2. Wischmann, T., Scherg, H., Strowitzki, T., & Verres, R. (2013). Psychosocial characteristics of infertile men: results of a study with the Giessen Test. Fertility and Sterility, 99(3), 812–818.
3. Li, R., Yin, T. L., & Wang, J. X. (2021). Association between psychological stress and idiopathic male infertility: A cross-sectional study. Andrology, 9(4), 1137–1145.
4. Marinelli, M., Gallo, V., & Buzzaccarini, G. (2020). Lifestyle interventions in idiopathic male infertility: The impact of a 3-month integrative program on sperm parameters. Journal of Assisted Reproduction and Genetics, 37(2), 345–352.