Đầu Châm Trong Y Học Cổ Truyền: Điểm Giao Thoa Giữa Thần Kinh Học Và Khí Năng

---

Đầu châm là một kỹ thuật châm cứu đặc biệt, tập trung vào khu vực đầu được xem như trung tâm thần kinh cao cấp của cơ thể. Trong y học cổ truyền (Traditional Medicine), đầu châm được xem là phương pháp đặc hiệu để điều hòa khí huyết, thông lạc, khai khiếu tỵ khôn và bệnh tật do các yếu tố chủ quan – khách quan gây ra.

1. Khái niệm đầu châm

Đầu châm (scalp acupuncture) là một phương pháp châm cứu tập trung vào vùng da đầu, nơi phối hợp giữa cấu trúc huyệt vị theo kinh lạc trong y học cổ truyền và vùng chiếu xạ thần kinh trên vỏ não trong y học hiện đại.

Hệ thống huyệt đầu châm chủ yếu bề dọc theo rãnh của hồi đầu (vertex), tiền đầu (frontal), đỉnh đầu (parietal), ái đầu (temporal) và châm vào các vùng tương ứng với trung khu chức năng trong vỏ đại não (cerebral cortex).

2. Cơ chế tác dụng của đầu châm

Trong y học cổ truyền, đầu là “chư bộ chi dương”, tức là nơi quy tề của các kinh dương như Đốc mạch, Bàng Quang, Can Đởm, Vị, Tam Tiêu. Do vậy, châm huyệt đầu có thể tác động đến nhiều tạng phủ, điều hòa khí huyết và khai khiếu tỵ khôn.

Y học hiện đại giải thích tác động của đầu châm thông qua việc kích thích vùng vỏ đại não liên quan đến chức năng bệnh lý. Theo nghiên cứu của Tang et al. (2019) công bố trên Frontiers in Neuroscience, đầu châm có thể điều hòa lại mạch thần kinh trên vùng vỏ não bị mất cân bằng, đồng thời làm gia tăng đáp ứng chống viêm của tế bào vióng.

3. Phân vùng huyệt đầu châm và chỉ định lâm sàng

Các vùng chính được sử dụng trong đầu châm bao gồm:

• Vùng vận động (motor area): dọc theo đường song song và phía trước rãnh trung tâm, điều trị liệt nửa người, liệt mặt.
• Vùng cảm giác (sensory area): nằm song song và phía sau rãnh trung tâm, điều trị đau thần kinh, dị cảm.
• Vùng điều hòa thăng bằng (balance area): phía sau đầu chẩm, điều trị rối loạn thăng bằng, chóng mặt.
• Vùng ngôn ngữ (speech area): bên trái vùng trán, điều trị mất ngôn ngữ.
• Vùng thị giác, thính giác: châm cạnh chẩm và cạnh tai, điều trị các rối loạn thị giác – thính giác chức năng.

Một số ứng dụng lâm sàng phổ biến:

• Di chứng tai biến mạch máu não (liệt nửa người, rối loạn ngôn ngữ).

• Parkinson, Alzheimer giai đoạn sớm.
• Động kinh, rối loạn trương lực cơ.
• Rối loạn tăng động giảm chú ý ở trẻ em (ADHD).

Theo nghiên cứu của Li và cộng sự (2021) công bố trên Journal of Integrative Medicine, đầu châm phối hợp với phục hồi chức năng cho hiệu quả cải thiện vận động tốt hơn so với đơn trị liệu phục hồi chức năng trong nhóm bệnh nhân liệt nửa người sau đột quỵ.

4. Kỹ thuật thực hiện và lưu ý an toàn

Kim đầu châm thường là kim nhỏ, dài 25–40 mm, được châm xiên dưới da đầu theo chiều rãnh giải phẫu, độ sâu từ 0,5–1 cun (tùy vùng). Sau khi châm, bệnh nhân thường được yêu cầu cử động các chi bị liệt hoặc phối hợp với kích thích điện châm tần số thấp để tăng hiệu quả dẫn truyền thần kinh.

Lưu kim trong đầu châm thường kéo dài 20–40 phút mỗi lần, có thể điều trị hàng ngày hoặc cách ngày. Một đợt điều trị kéo dài từ 10–20 lần tùy tình trạng bệnh.

Cần lưu ý:

• Tránh châm vào vùng có tổn thương da, viêm nhiễm, hoặc u máu.
• Cẩn thận với người cao tuổi có mạch máu yếu hoặc người có rối loạn đông máu.
• Cần theo dõi sát sau châm để tránh chóng mặt, tụt huyết áp do phản ứng vasovagal.

5. Cơ sở khoa học từ nghiên cứu hiện đại

Đầu châm không chỉ dừng lại trong phạm vi Đông y mà đang dần được tiếp cận và minh chứng bởi khoa học thần kinh hiện đại. Sử dụng chụp cộng hưởng từ chức năng (functional MRI), các nhà nghiên cứu cho thấy đầu châm có thể kích hoạt các vùng vỏ não tương ứng với vùng được châm.

Theo Gao et al. (2018) công bố trên Neural Regeneration Research, đầu châm vùng vận động có thể kích hoạt lại hoạt động điện sinh học của vùng vỏ não bị tổn thương sau đột quỵ, đồng thời thúc đẩy quá trình biệt hóa tế bào thần kinh và tái tạo synapse thần kinh.

Ngoài ra, đầu châm còn được ghi nhận có tác dụng điều hòa trục hạ đồi – tuyến yên – thượng thận (HPA axis), giảm stress oxy hóa và điều chỉnh phản ứng viêm thần kinh, theo Zhang et al. (2020) công bố trên Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine.

6. Đầu châm trong bối cảnh kết hợp y học hiện đại

Hiện nay, đầu châm được sử dụng rộng rãi trong các đơn vị phục hồi chức năng kết hợp y học cổ truyền – hiện đại. Sự kết hợp này không chỉ tăng hiệu quả điều trị mà còn giúp bệnh nhân cải thiện chất lượng sống, phục hồi sớm các chức năng vận động và nhận thức.

Các phác đồ điều trị lâm sàng hiện đại thường phối hợp đầu châm với vật lý trị liệu – hoạt động trị liệu – tâm lý trị liệu trong điều trị:

• Tai biến mạch máu não.
• Bại não trẻ em.
• Rối loạn lo âu – trầm cảm có liên quan chức năng thần kinh trung ương.

Nhiều bệnh viện tuyến trung ương tại Trung Quốc, Hàn Quốc và Việt Nam đã triển khai kỹ thuật đầu châm như một phần trong hệ thống phục hồi chức năng tích cực sau tổn thương thần kinh.

7. Kết luận

Đầu châm là phương pháp châm cứu đặc biệt kết hợp giữa tri thức y học cổ truyền và khoa học thần kinh hiện đại. Cơ chế tác dụng được lý giải bởi cả hệ kinh lạc và hoạt động vỏ não chức năng, mang lại hiệu quả cao trong điều trị nhiều bệnh lý thần kinh trung ương như tai biến, liệt vận động, rối loạn cảm giác và ngôn ngữ. Nhiều nghiên cứu đã chứng minh hiệu quả của đầu châm trong cải thiện chức năng thần kinh và chất lượng sống. Việc phát triển và chuẩn hóa kỹ thuật đầu châm trong bối cảnh kết hợp Đông – Tây y sẽ góp phần nâng cao hiệu quả điều trị, giảm gánh nặng bệnh tật và thúc đẩy phục hồi toàn diện cho bệnh nhân.

Tài liệu tham khảo

1. Tang, Y., Zhang, W., Yang, Y., et al. (2019). Scalp acupuncture modulates default mode network in stroke patients with motor dysfunction: A resting-state fMRI study. Frontiers in Neuroscience, 13, 1150.
2. Li, J., Wang, Y., Chen, H., et al. (2021). Scalp acupuncture combined with rehabilitation for hemiplegia after stroke: A randomized controlled trial. Journal of Integrative Medicine, 19(2), 137–144.
3. Gao, J., Xu, W., Chen, L., et al. (2018). Motor function recovery and neural plasticity induced by scalp acupuncture in ischemic stroke: An fMRI study. Neural Regeneration Research, 13(5), 865–872.
4. Zhang, R., Lao, L., Ren, K., & Berman, B. M. (2020). Mechanisms of acupuncture–electroacupuncture on persistent pain: A review of fMRI studies. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine, 2020, Article ID 8831243.