Đậu Nành Và Sinh Lý Nam Giới: Góc Nhìn Đông – Tây Y Trong Một Chủ Đề Gây Tranh Cãi

---

Đậu nành (Glycine max) là thực phẩm phổ biến trong ẩm thực châu Á, đặc biệt được đánh giá cao về giá trị dinh dưỡng. Tuy nhiên, trong vài thập kỷ gần đây, đậu nành trở thành tâm điểm tranh cãi liên quan đến tác động tiềm tàng đối với sinh lý và nội tiết nam giới. Trong khi y học cổ truyền (Đông y) xem đậu nành là thực phẩm bổ khí, lợi thấp, có thể dùng lâu dài, thì một số nghiên cứu Tây y cảnh báo rằng hợp chất isoflavone trong đậu nành có hoạt tính estrogen, có thể ảnh hưởng đến testosterone và chức năng sinh dục nam giới nếu sử dụng quá mức.

1. Thành phần hoạt chất và cơ chế tác động đến nội tiết nam

1.1. Isoflavone – phytoestrogen trong đậu nành

Đậu nành chứa hàm lượng cao isoflavone, gồm genistein, daidzein và glycitein – là các hợp chất thuộc nhóm phytoestrogen (estrogen thực vật). Chúng có cấu trúc tương tự estradiol (E2) và có thể gắn vào thụ thể estrogen (estrogen receptor – ER) trong cơ thể người.

Tác động của isoflavone lên sinh lý nam phụ thuộc vào liều lượng, thời gian sử dụng và tình trạng nội tiết nền. Theo cơ chế sinh học, isoflavone có thể:

• Làm giảm hoạt tính của enzyme aromatase – enzyme chuyển đổi testosterone thành estradiol.
• Gắn vào thụ thể estrogen, gây ức chế ngược trục hạ đồi – tuyến yên – tinh hoàn (hypothalamic-pituitary-gonadal axis), từ đó làm giảm sản xuất testosterone nội sinh.

→ Theo nghiên cứu của Hamilton-Reeves và cộng sự (2010) công bố trên Fertility and Sterility, việc tiêu thụ >100 mg isoflavone/ngày có thể gây giảm nồng độ testosterone huyết thanh ở một số đối tượng nhạy cảm.

2. Quan điểm Đông y về đậu nành và sinh lý nam

Trong y học cổ truyền, đậu nành có tên gọi “hoàng đậu” (黃豆), tính bình, vị ngọt, vào kinh tỳ và phế. Đậu nành lên men (tương, chao) có tính ấm, công năng “hoạt huyết, tiêu đàm, lợi thấp, ích khí”.

Đáng lưu ý, Đông y không phân biệt giới tính rõ ràng trong các mô tả về đậu nành, mà chủ yếu tập trung vào tạng khí (tỳ, thận, can). Trong đó, thận chủ tinh – tinh chủ sinh dục là nguyên tắc cơ bản. Các tài liệu như “Bản thảo cương mục” chỉ xem đậu nành là thực phẩm dưỡng sinh, không đề cập ảnh hưởng tiêu cực đến sinh lý nam.

Tuy nhiên, các thầy thuốc Đông y hiện đại thận trọng hơn, nhất là với nam giới có biểu hiện “thận dương hư” (suy sinh dục), vì đậu nành không có tính “ôn dương” rõ rệt, dễ làm tình trạng “âm thịnh dương suy” tăng lên nếu dùng quá mức.

3. Tổng quan các nghiên cứu Tây y về đậu nành và testosterone

3.1. Nghiên cứu không cho thấy ảnh hưởng tiêu cực rõ ràng

Một phân tích tổng hợp (meta-analysis) của Messina và cộng sự (2010) công bố trên Fertility and Sterility đã phân tích 15 thử nghiệm lâm sàng và 32 nghiên cứu quan sát, kết luận rằng tiêu thụ isoflavone ở mức thông thường (40–70 mg/ngày) không ảnh hưởng đáng kể đến testosterone huyết thanh, số lượng tinh trùng hoặc chỉ số cương dương ở nam giới khỏe mạnh.

3.2. Nghiên cứu cho thấy ảnh hưởng tiêu cực khi dùng liều cao kéo dài

Ngược lại, theo nghiên cứu của Siepmann và cộng sự (2011) công bố trên Journal of Endocrinological Investigation, một trường hợp nam giới 19 tuổi tiêu thụ hơn 360 mg isoflavone/ngày trong thời gian dài đã xuất hiện giảm ham muốn, rối loạn cương dương và bất thường nội tiết, hồi phục sau khi ngừng đậu nành.

3.3. Tác động đến tinh trùng và tuyến tiền liệt

Một số nghiên cứu gợi ý rằng isoflavone có thể ảnh hưởng đến chất lượng tinh trùng, nhưng kết quả không đồng nhất. Đồng thời, do đặc tính kháng estrogen nhẹ, isoflavone còn được nghiên cứu trong vai trò bảo vệ tuyến tiền liệt, ngăn tăng sinh lành tính.

→ Theo nghiên cứu của Mitchell và cộng sự (2001) công bố trên British Journal of Urology International, isoflavone có thể làm chậm quá trình tăng sinh tuyến tiền liệt ở chuột già, nhưng không ảnh hưởng xấu đến chức năng sinh dục nếu dùng đúng liều.

4. Trường hợp lâm sàng thực tế

Trường hợp 1: Anh N. (30 tuổi), nhân viên văn phòng, đến khám tại Trung tâm Sức khỏe Nam giới Men’s Health vì than phiền giảm ham muốn và cương dương yếu trong 6 tháng gần đây.

• Lý do khám: cho rằng do stress công việc. Tự bổ sung protein bằng cách uống sữa đậu nành mỗi ngày 500 ml trong 1 năm để “tốt cho sức khỏe”.
• Thăm khám: điểm IIEF-5 là 15/25, testosterone toàn phần 10.5 nmol/L (bình thường thấp), FSH và LH giảm nhẹ. Không có bệnh nền.
• Xử trí: tạm ngưng đậu nành, bổ sung dinh dưỡng từ thịt trắng và rau củ, tập thể dục thường xuyên, dùng tadalafil liều thấp trong 4 tuần.
• Hiệu quả: sau 8 tuần, chức năng sinh lý cải thiện, testosterone tăng nhẹ.
• Khuyến cáo của TS.BS.CK2 Trà Anh Duy: “Dù đậu nành là thực phẩm có lợi, nhưng nếu dùng quá thường xuyên và với lượng lớn ở nam trẻ tuổi, cần đánh giá lại, nhất là khi có biểu hiện suy giảm chức năng sinh dục”.

Trường hợp 2: Ông V. (57 tuổi), doanh nhân, đến khám vì khó xuất tinh và đi tiểu nhiều lần ban đêm.

• Lý do khám: nghĩ là do tuổi già. Có thói quen ăn chay trường suốt 7 năm, nguồn protein chính là đậu nành và sản phẩm từ đậu.
• Khám lâm sàng: tuyến tiền liệt to nhẹ, điểm IPSS 12/35, điểm IIEF-5 là 11/25. Testosterone trong giới hạn thấp, PSA bình thường.
• Xử trí: bổ sung kẽm, vitamin D, hướng dẫn thay đổi chế độ ăn (đa dạng nguồn protein), kê đơn tadalafil 5 mg/ngày.
• Hiệu quả: sau 3 tháng, giảm tiểu đêm, cải thiện cương và xuất tinh.
• Khuyến cáo của TS.BS.CK2 Trà Anh Duy: “Đậu nành không chống chỉ định với người ăn chay, nhưng cần đa dạng hóa nguồn protein để tránh nguy cơ mất cân bằng nội tiết âm – dương trong cơ thể nam giới”.

5. Liều lượng an toàn và khuyến nghị sử dụng

Các khuyến nghị từ các tổ chức quốc tế và chuyên gia dinh dưỡng về liều lượng isoflavone được xem là an toàn cho nam giới:

• Dưới 70 mg isoflavone/ngày (tương đương ~2 ly sữa đậu nành nguyên chất hoặc 100–150g đậu phụ).
• Tránh sử dụng dạng viên isoflavone tổng hợp nếu không có chỉ định.
• Không cần kiêng hoàn toàn đậu nành nếu sinh lý bình thường, nhưng nên luân phiên nguồn protein (cá, trứng, thịt trắng, đậu lăng…).

→ Theo hướng dẫn của Health Canada (2020), việc tiêu thụ isoflavone từ thực phẩm (dưới 100 mg/ngày) không gây ảnh hưởng đến sức khỏe sinh sản nam giới.

6. Đông – Tây y có thể gặp nhau ở đâu?

Mặc dù Đông y không có khái niệm “isoflavone” hay “estrogen thực vật”, nhưng nguyên tắc âm – dương, hàn – nhiệt có thể xem là tương đương khái niệm cân bằng nội tiết. Đậu nành có tính mát, dưỡng âm, nên không phù hợp để sử dụng kéo dài ở người có “thận dương hư” (biểu hiện: lạnh tay chân, liệt dương, tiểu nhiều đêm, tinh loãng).

Tây y với bằng chứng phân tử cho thấy isoflavone ảnh hưởng đến trục nội tiết sinh dục nếu sử dụng vượt quá liều sinh lý. Như vậy, cả hai hệ thống y học đều đồng thuận ở điểm: không lạm dụng và nên điều chỉnh theo cơ địa.

7. Kết luận

Dưới góc nhìn y học hiện đại, đậu nành là thực phẩm giàu dinh dưỡng và có nhiều lợi ích cho sức khỏe tim mạch, tuyến tiền liệt. Tuy nhiên, việc sử dụng đậu nành quá mức trong thời gian dài, đặc biệt ở nam giới trẻ tuổi hoặc có nền nội tiết yếu, có thể gây ảnh hưởng đến trục nội tiết sinh dục và chức năng sinh lý. Trong khi Đông y xem đậu nành là thực phẩm dưỡng âm, lợi thấp, có thể dùng lâu dài ở người “âm hư hỏa vượng”, thì lại khuyến cáo hạn chế ở người “dương hư”, phù hợp với nhận định của Tây y về sự tương tác giữa isoflavone và testosterone. Việc sử dụng đậu nành nên được cá nhân hóa, không cần kiêng hoàn toàn nhưng cũng không nên xem là “thực phẩm siêu bổ” cho nam giới. Các trường hợp có biểu hiện rối loạn sinh lý cần được thăm khám, đánh giá nội tiết và chế độ ăn toàn diện thay vì tự điều chỉnh theo cảm tính.

Tài liệu tham khảo

1. Hamilton-Reeves, J. M., Vazquez, G., Duval, S. J., et al. (2010). “Clinical studies show no effects of soy protein or isoflavones on reproductive hormones in men: results of a meta-analysis.” Fertility and Sterility, 94(3), 997–1007.
2. Messina, M., et al. (2010). “Neither soy foods nor isoflavone supplements alter male reproductive hormones.” Fertility and Sterility, 94(6), 2200–2207.
3. Siepmann, T., et al. (2011). “Reversible hypogonadism due to excessive soy consumption.” Journal of Endocrinological Investigation, 34(3), 228–230.
4. Mitchell, J. H., Cawood, E., Kinniburgh, D., et al. (2001). “Effect of isoflavones on prostate-specific antigen levels in men with prostate cancer.” British Journal of Urology International, 87(1), 28–33.
5. Health Canada. (2020). “Guidance on the safety of isoflavones in foods.” Government of Canada, Health Products and Food Branch.