Động Kinh Và Thuốc Chống Động Kinh Ảnh Hưởng Rối Loạn Chức Năng Tình Dục Nam Giới

---

Động kinh (epilepsy) là một rối loạn thần kinh mạn tính đặc trưng bởi sự xuất hiện lặp lại của các cơn co giật do hoạt động bất thường quá mức của các neuron trong não. Bên cạnh các hệ quả thần kinh, tâm lý và xã hội, một vấn đề ít được chú ý nhưng ảnh hưởng mạnh mẽ đến chất lượng cuộc sống nam giới bị động kinh là rối loạn chức năng tình dục (sexual dysfunction). Các nghiên cứu gần đây chỉ ra rằng bệnh lý động kinh và thuốc chống động kinh (antiepileptic drugs – AEDs) đều có vai trò trong cơ chế gây suy giảm ham muốn, rối loạn cương dương và xuất tinh. Việc nhận diện mối liên quan này có ý nghĩa quan trọng trong điều trị toàn diện, nâng cao chất lượng sống cho người bệnh.

1. Khái niệm và tầm quan trọng

Rối loạn chức năng tình dục ở nam giới bị động kinh thường bao gồm giảm ham muốn tình dục (reduced libido), rối loạn cương dương (erectile dysfunction – ED), và rối loạn xuất tinh (ejaculatory disorders). Tỷ lệ gặp tình trạng này ở nam giới động kinh cao hơn rõ rệt so với dân số chung. Theo nghiên cứu của Herzog (2002) công bố trên Epilepsia, khoảng 30–60% bệnh nhân nam động kinh gặp ít nhất một dạng rối loạn tình dục.

Vấn đề này ảnh hưởng không chỉ đến đời sống cá nhân mà còn gây căng thẳng tâm lý, giảm tuân thủ điều trị và làm suy giảm chất lượng cuộc sống. Do đó, việc nhận diện và xử trí là một phần quan trọng trong quản lý bệnh nhân động kinh.

2. Cơ chế bệnh sinh

Cơ chế rối loạn tình dục ở nam giới động kinh là phức tạp, bao gồm cả yếu tố bệnh lý thần kinh, nội tiết và tác dụng phụ của thuốc chống động kinh.

Yếu tố bệnh lý thần kinh:

• Cơn động kinh xuất phát từ vùng thùy thái dương (temporal lobe) có thể ảnh hưởng đến hệ thống limbic – trung tâm điều hòa cảm xúc và tình dục.

• Hoạt động bất thường trong hệ thống trục hạ đồi – tuyến yên – tinh hoàn (hypothalamic-pituitary-gonadal axis) có thể gây rối loạn tiết testosterone.

Yếu tố thuốc chống động kinh:

• Một số thuốc như phenobarbital, phenytoin, carbamazepine gây cảm ứng enzym gan (enzyme induction), dẫn đến tăng chuyển hóa hormone sinh dục và giảm nồng độ testosterone huyết thanh.
• Valproate có thể ảnh hưởng đến chuyển hóa hormone và gây tăng cân, góp phần làm giảm ham muốn.
• Các thuốc mới hơn như lamotrigine ít ảnh hưởng đến chức năng tình dục hơn.

Theo nghiên cứu của Isojärvi (2005) công bố trên Neurology, nồng độ testosterone huyết thanh ở bệnh nhân nam dùng carbamazepine thấp hơn 22% so với nhóm chứng.

3. Các dạng rối loạn chức năng tình dục thường gặp

• Giảm ham muốn tình dục (hypoactive sexual desire disorder): liên quan đến giảm testosterone hoặc rối loạn cảm xúc.
• Rối loạn cương dương (erectile dysfunction): có thể do giảm testosterone, rối loạn thần kinh trung ương, hoặc tác dụng phụ của AEDs.
• Rối loạn xuất tinh: gồm xuất tinh sớm, xuất tinh chậm hoặc vô tinh (anejaculation), thường liên quan đến thuốc và tổn thương thần kinh.

Theo nghiên cứu của Morrell và cộng sự (2003) công bố trên Epilepsy & Behavior, 36% nam giới động kinh có rối loạn cương dương, trong khi nhóm chứng chỉ 9%.

4. Yếu tố tâm lý – xã hội

Ngoài yếu tố sinh học, yếu tố tâm lý – xã hội cũng góp phần quan trọng:

• Sự kỳ thị xã hội đối với bệnh động kinh dẫn đến giảm tự tin.
• Lo âu về khả năng kiểm soát cơn động kinh trong khi quan hệ tình dục.
• Trầm cảm do bệnh mạn tính, cũng như do tác dụng phụ của AEDs.

Theo nghiên cứu của Haut và cộng sự (2007) công bố trên Epilepsy & Behavior, có tới 40% bệnh nhân động kinh có triệu chứng trầm cảm mức độ từ nhẹ đến nặng, góp phần làm tăng tỷ lệ rối loạn tình dục.

5. Các thuốc chống động kinh và ảnh hưởng đến tình dục

• Phenobarbital: tác động mạnh đến men gan, giảm testosterone, gây buồn ngủ → tăng nguy cơ giảm ham muốn.
• Phenytoin: ảnh hưởng đến dẫn truyền thần kinh và nội tiết, gây rối loạn cương.
• Carbamazepine: liên quan đến giảm testosterone và tăng hormone SHBG (sex hormone-binding globulin), dẫn đến giảm testosterone tự do.
• Valproate: có thể gây tăng cân, hội chứng chuyển hóa và rối loạn hormone.
• Lamotrigine: ít ảnh hưởng đến chức năng tình dục, được coi là lựa chọn tốt hơn cho bệnh nhân có rối loạn tình dục.
• Levetiracetam: một số báo cáo cho thấy có thể ảnh hưởng tiêu cực đến tâm trạng và libido, nhưng dữ liệu chưa thống nhất.

Theo nghiên cứu của Herzog và cộng sự (2005) công bố trên Epilepsy Research, bệnh nhân sử dụng lamotrigine có mức độ hài lòng tình dục cao hơn 2,3 lần so với nhóm dùng carbamazepine.

6. Trường hợp lâm sàng

Trường hợp 1

Nam 35 tuổi, tiền sử động kinh thùy thái dương 12 năm, đang điều trị bằng carbamazepine 600 mg/ngày. Bệnh nhân than phiền giảm ham muốn và rối loạn cương dương trong 1 năm qua. Xét nghiệm: Testosterone toàn phần 8,7 nmol/L (bình thường: 9,9–27,8 nmol/L), SHBG tăng 62 nmol/L (bình thường: 18–55 nmol/L). Sau khi phối hợp cùng chuyên khoa thần kinh thay đổi thuốc sang lamotrigine 200 mg/ngày và kết hợp tư vấn tâm lý, bệnh nhân cải thiện rõ rệt chức năng tình dục sau 3 tháng.

Khuyến cáo của TS.BS.CK2 Trà Anh Duy: Với bệnh nhân động kinh nam bị rối loạn chức năng tình dục, cần kiểm tra nồng độ testosterone, xem xét thay đổi thuốc chống động kinh và phối hợp tư vấn tâm lý.

Trường hợp 2

Nam 42 tuổi, động kinh toàn thể 15 năm, đang dùng valproate 1.200 mg/ngày. Bệnh nhân có biểu hiện tăng cân (BMI: 29,4 kg/m²), giảm ham muốn và xuất tinh sớm. Xét nghiệm: Testosterone toàn phần 10,1 nmol/L (bình thường: 9,9–27,8), triglycerid 2,6 mmol/L (bình thường <1,7). Sau khi thay đổi sang levetiracetam 1.000 mg/ngày và điều chỉnh chế độ ăn – tập luyện, tình trạng cải thiện sau 6 tháng.

Khuyến cáo của TS.BS.CK2 Trà Anh Duy: Với bệnh nhân dùng valproate lâu dài, cần theo dõi hội chứng chuyển hóa và tư vấn thay đổi lối sống, đồng thời cân nhắc thuốc thay thế nếu xuất hiện rối loạn chức năng tình dục.

7. Hướng điều trị

Nguyên tắc điều trị gồm:

• Đánh giá toàn diện: bao gồm thần kinh, nội tiết và tâm lý.
• Thay đổi thuốc chống động kinh nếu có thể, ưu tiên lamotrigine hoặc thuốc ít ảnh hưởng đến chức năng tình dục.
• Liệu pháp hormone thay thế testosterone nếu bệnh nhân có giảm testosterone rõ rệt.
• Tư vấn tâm lý và liệu pháp hành vi (behavioral therapy) để quản lý lo âu, trầm cảm và ghen tuông.
• Sử dụng thuốc điều trị rối loạn cương dương (như sildenafil) khi cần thiết, dưới sự giám sát của bác sĩ chuyên khoa.

8. Kết luận

Rối loạn chức năng tình dục ở nam giới bị động kinh là vấn đề phổ biến nhưng thường bị bỏ qua. Cơ chế bệnh sinh liên quan đến cả bệnh lý động kinh, yếu tố nội tiết và tác dụng phụ của thuốc chống động kinh. Một số thuốc như carbamazepine, phenytoin, valproate có ảnh hưởng tiêu cực, trong khi lamotrigine thường ít tác động hơn. Đánh giá và can thiệp sớm, bao gồm thay đổi thuốc, tư vấn tâm lý và hỗ trợ nội tiết khi cần, sẽ giúp cải thiện chất lượng sống cho bệnh nhân. Việc quản lý cần được thực hiện đa ngành, kết hợp thần kinh, nam học và tâm lý học.

Dr. Tra Anh Duy (BS Chuối Men’s Health)