Không ít nam giới từng hoang mang khi phát hiện trong tinh dịch của mình có những “hạt nhỏ”, vón cục như thạch hoặc lợn cợn. Dù không phải lúc nào đây cũng là dấu hiệu nguy hiểm, nhưng những thay đổi về hình thái và kết cấu tinh dịch (semen consistency) đôi khi phản ánh những bất thường tiềm ẩn ở hệ thống sinh dục – tiết niệu.

Tại Trung tâm Sức khỏe Nam giới Men’s Health, TS.BS.CKII Trà Anh Duy từng tiếp nhận nhiều trường hợp bệnh nhân đến khám chỉ vì thắc mắc này. Theo bác sĩ Duy: “Tinh dịch có hạt hay dạng thạch là một hiện tượng phổ biến, nhưng để xác định có bệnh lý hay không cần nhìn vào nhiều yếu tố: tần suất xuất hiện, màu sắc, mùi, triệu chứng đi kèm và kết quả xét nghiệm tinh dịch đồ.”

1. Cấu trúc bình thường của tinh dịch

Tinh dịch (semen) là dịch thể do tinh hoàn (testis), túi tinh (seminal vesicle), tuyến tiền liệt (prostate gland) và tuyến hành niệu đạo (bulbourethral gland) cùng tạo nên. Thành phần bao gồm tinh trùng (spermatozoa), protein, enzym, fructose và dịch nhầy.

Ở trạng thái bình thường, tinh dịch khi xuất ra sẽ có dạng đặc sệt, hơi nhớt, màu trắng sữa. Sau khoảng 15–30 phút sẽ hóa lỏng (liquefaction). Một số cục nhỏ như gel hoặc “hạt thạch” có thể xuất hiện thoáng qua, nhưng nếu thường xuyên hoặc đi kèm bất thường khác thì nên chú ý.

2. Tinh dịch có hạt thạch: phân loại và nguyên nhân

a. Dạng đông đặc sinh lý

Một lượng nhỏ các hạt như thạch (gelatinous bodies) có thể là sản phẩm đông kết của protein và mucopolysaccharides từ túi tinh và tuyến tiền liệt, đặc biệt nếu nam giới lâu không xuất tinh. Đây là hiện tượng sinh lý, không đáng lo ngại.

Theo nghiên cứu của Zavos và cộng sự (2008) công bố trên Archives of Andrology, thời gian kiêng xuất tinh dài (>7 ngày) làm tăng nguy cơ tinh dịch vón cục và chứa nhiều sợi tơ gel hơn so với người có tần suất quan hệ đều đặn.

b. Vón cục do bất thường viêm

Nếu tinh dịch có dạng hạt lớn, màu ngả vàng, mùi khó chịu, kèm đau bụng dưới hoặc tiểu buốt, có thể liên quan đến viêm túi tinh (seminal vesiculitis) hoặc viêm tuyến tiền liệt mạn tính (chronic prostatitis).

Theo nghiên cứu của Liang và cộng sự (2012) trên Asian Journal of Andrology, nam giới bị viêm tuyến tiền liệt có tỉ lệ tinh dịch vón cục cao gấp 2.5 lần người bình thường. Điều này do sự thay đổi pH, tăng tế bào viêm và enzym trong dịch tuyến tiền liệt.

c. Rối loạn đông hóa tinh dịch

Một số trường hợp tinh dịch không hóa lỏng được sau 30 phút, hoặc xuất hiện các “hạt dẻo dai”, có thể do thiếu enzym PSA (prostate-specific antigen) – enzym chịu trách nhiệm hóa lỏng tinh dịch. Điều này ảnh hưởng đến khả năng di chuyển của tinh trùng và có thể gây vô sinh.

3. Trường hợp lâm sàng tiêu biểu

Tại Trung tâm Sức khỏe Nam giới Men’s Health, TS.BS.CKII Trà Anh Duy đã ghi nhận nhiều trường hợp đến khám với tình trạng tinh dịch có hạt hoặc vón cục.

Anh N.Q., 35 tuổi, làm việc văn phòng, đến khám vì thấy tinh dịch có lợn cợn như hạt thạch sau mỗi lần xuất tinh. Không có triệu chứng đau, tiểu buốt hay sốt. Khai thác bệnh sử cho thấy anh thường xuyên kiêng quan hệ >10 ngày/lần. Xét nghiệm tinh dịch đồ cho thấy mật độ tinh trùng bình thường, hóa lỏng sau 35 phút nhưng có nhiều sợi gel protein. Chẩn đoán: đông đặc sinh lý do tần suất xuất tinh thấp. Khuyến nghị quan hệ đều đặn và uống nhiều nước.

Một trường hợp khác là anh V.H., 41 tuổi, đến khám vì thấy tinh dịch vón cục từng hạt trắng vàng, mùi hôi, kèm đau vùng tầng sinh môn nhẹ. Xét nghiệm PSA bình thường, nhưng siêu âm trực tràng phát hiện tuyến tiền liệt tăng kích thước nhẹ và có dịch đọng trong túi tinh. Tinh dịch đồ cho thấy bạch cầu tăng cao. Chẩn đoán: viêm tuyến tiền liệt mạn tính. Bệnh nhân được điều trị bằng kháng sinh phối hợp thuốc alpha-blocker, đồng thời thay đổi lối sống và tập thể dục thường xuyên.

4. Khi nào cần lo lắng?

Nam giới nên đến khám nếu tinh dịch có hạt đi kèm với các dấu hiệu:

• Xuất hiện liên tục, không thay đổi theo thời gian
• Kèm tiểu buốt, tiểu lắt nhắt, hoặc đau vùng bìu, tầng sinh môn
• Tinh dịch có màu nâu (nghi ngờ máu – hemospermia)
• Có mùi hôi, hóa lỏng kém hoặc không hóa lỏng

Ngoài ra, nếu đi khám vô sinh và thấy tinh dịch có hạt, bác sĩ sẽ đánh giá thêm yếu tố đông hóa, pH, bạch cầu và các chỉ số di động – hình dạng tinh trùng.

5. Hướng điều trị

Tùy theo nguyên nhân, hướng điều trị có thể gồm:

• Sinh lý: tăng tần suất xuất tinh, uống nhiều nước, luyện tập
• Viêm: kháng sinh theo kháng sinh đồ, kết hợp chống viêm, giãn cơ
• Rối loạn đông hóa: có thể cần hỗ trợ bằng kỹ thuật lọc rửa tinh trùng nếu điều trị không cải thiện

Theo đánh giá của WHO (2021), tinh dịch có vón cục hoặc hóa lỏng chậm không nhất thiết gây vô sinh nếu các thông số khác như mật độ, di động và hình dạng tinh trùng vẫn bình thường. Tuy nhiên, trong trường hợp đi kèm với nhiễm trùng hoặc bất thường tuyến phụ thì cần điều trị.

6. Lời khuyên dành cho nam giới

• Không nên quá lo lắng khi phát hiện tinh dịch có hạt đơn lẻ nếu không có triệu chứng khác
• Duy trì đời sống tình dục đều đặn, vận động thể lực và uống đủ nước
• Tránh nhịn xuất tinh quá lâu
• Khi có triệu chứng đi kèm, hãy khám chuyên khoa nam học để được tư vấn cụ thể

7. Kết luận

Tinh dịch có chứa hạt hoặc vón cục như thạch là một hiện tượng khá phổ biến, có thể do yếu tố sinh lý hoặc là dấu hiệu cảnh báo bệnh lý tiềm ẩn như viêm tuyến tiền liệt, viêm túi tinh hay rối loạn đông hóa tinh dịch. Trong đa số trường hợp, hiện tượng này là lành tính, đặc biệt nếu không kèm theo triệu chứng đau, mùi hôi hoặc bất thường trong xét nghiệm tinh dịch đồ.

Tuy nhiên, để loại trừ các nguyên nhân bệnh lý và tránh những hậu quả đến sức khỏe sinh sản hoặc chức năng tình dục, nam giới nên đi khám chuyên khoa khi hiện tượng này kéo dài, tái diễn hoặc đi kèm với những dấu hiệu bất thường. Việc chẩn đoán sớm và điều trị kịp thời sẽ giúp duy trì sức khỏe sinh lý ổn định và tâm lý thoải mái trong đời sống tình dục.

Tài liệu tham khảo

1. Zavos, P. M., et al. (2008). Semen characteristics and the frequency of sexual activity. Archives of Andrology, 54(5), 243–247.
2. Liang, C. Z., et al. (2012). Relationship between chronic prostatitis and semen parameters. Asian Journal of Andrology, 14(2), 270–273.
3. World Health Organization (2021). WHO laboratory manual for the examination and processing of human semen (6th ed.). Geneva: WHO Press.