Giải Thể Nhân Cách (Depersonalization Disorder – DPDR): Tổng Quan Khoa Học Và Lâm Sàng

---

Giải thể nhân cách (Depersonalization Disorder – DPDR) là một rối loạn tâm lý đặc trưng bởi cảm giác mất kết nối với bản thân, dẫn đến trạng thái bệnh nhân cảm thấy như mình đang quan sát chính mình từ bên ngoài hoặc tách rời khỏi suy nghĩ, cảm xúc và cơ thể. DPDR thường đi kèm với giải thể thực tại (derealization), trạng thái mà môi trường xung quanh trở nên xa lạ, không thực hoặc bị bóp méo.

Theo nghiên cứu của Sierra et al. (2020) công bố trên Journal of Psychiatry and Neuroscience, DPDR ảnh hưởng đến khoảng 1-2% dân số thế giới và có thể xuất hiện trong nhiều rối loạn tâm thần khác như rối loạn lo âu (anxiety disorders), trầm cảm (major depressive disorder – MDD), rối loạn căng thẳng sau sang chấn (post-traumatic stress disorder – PTSD) và rối loạn phân ly (dissociative disorders).

Sự xuất hiện của DPDR có thể liên quan đến căng thẳng tâm lý kéo dài, rối loạn hoạt động của các vùng não kiểm soát nhận thức bản thân và cảm xúc, cũng như mất cân bằng của các chất dẫn truyền thần kinh (neurotransmitters). Hiểu rõ về cơ chế bệnh sinh, triệu chứng, phương pháp chẩn đoán và điều trị DPDR là điều cần thiết để giúp bệnh nhân cải thiện chất lượng cuộc sống.

1. Cơ Chế Sinh Lý Bệnh Của Giải Thể Nhân Cách

DPDR được xem là kết quả của sự rối loạn trong việc xử lý thông tin của não bộ, đặc biệt là các khu vực điều chỉnh nhận thức về bản thân và thế giới xung quanh.

1.1. Hoạt động quá mức của vỏ não trước trán

Vỏ não trước trán (prefrontal cortex – PFC) đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm soát cảm xúc, tự nhận thức và điều chỉnh phản ứng sinh lý. Theo nghiên cứu của Medford & Sierra (2019) trên Neuroscience & Biobehavioral Reviews, bệnh nhân DPDR có sự hoạt động quá mức của PFC, đặc biệt ở vùng vỏ não trước trán lưng bên (dorsolateral prefrontal cortex – DLPFC), gây ức chế các phản ứng cảm xúc bình thường.

Khi PFC kiểm soát quá mức hoạt động của amygdala – vùng não chịu trách nhiệm xử lý cảm xúc – bệnh nhân sẽ không thể trải nghiệm cảm xúc một cách bình thường, dẫn đến cảm giác tách rời khỏi bản thân và thế giới.

1.2. Giảm hoạt động của hệ thống limbic và amygdala

Hệ thống limbic (limbic system) có vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh cảm xúc và phản ứng đối với căng thẳng. Đặc biệt, vùng hạch hạnh nhân (amygdala) chịu trách nhiệm xử lý cảm xúc sợ hãi và nguy hiểm.

Theo nghiên cứu của Lemche et al. (2021) trên Brain and Cognition, bệnh nhân DPDR có mức độ hoạt động giảm đáng kể ở amygdala, khiến họ không thể phản ứng cảm xúc một cách tự nhiên. Điều này lý giải cảm giác vô cảm (emotional numbing) mà bệnh nhân DPDR thường mô tả.

1.3. Mất cân bằng các chất dẫn truyền thần kinh

DPDR có liên quan đến sự rối loạn của các chất dẫn truyền thần kinh như serotonin (5-HT), dopamine (DA) và glutamate.

• Serotonin: Điều hòa tâm trạng và cảm xúc. Sự suy giảm serotonin có thể làm tăng mức độ phân ly.
• Dopamine: Kiểm soát động lực và nhận thức. DPDR có thể liên quan đến sự rối loạn dopamine, gây cảm giác xa lạ với chính bản thân.
• Glutamate: Vai trò quan trọng trong truyền tín hiệu thần kinh. Một nghiên cứu của Jay et al. (2022) trên European Journal of Neuroscience cho thấy ketamine, một chất tác động lên thụ thể NMDA (N-methyl-D-aspartate receptor), có thể làm giảm triệu chứng DPDR ở một số bệnh nhân.

2. Triệu Chứng Lâm Sàng Của Giải Thể Nhân Cách

2.1. Cảm giác tách rời khỏi bản thân

• Cảm giác như đang quan sát chính mình từ bên ngoài.
• Cảm thấy suy nghĩ, ký ức, hoặc cơ thể không thuộc về mình.
• Giảm hoặc mất khả năng cảm nhận cảm xúc.

2.2. Giải thể thực tại

• Thế giới xung quanh trở nên xa lạ hoặc không thực.
• Sự biến đổi trong nhận thức về ánh sáng, màu sắc hoặc âm thanh.
• Mất khả năng nhận thức thời gian và không gian.

2.3. Triệu chứng đi kèm

• Lo âu, hoảng sợ và ám ảnh về tình trạng DPDR.
• Trầm cảm và suy giảm động lực sống.
• Chóng mặt, đau đầu và rối loạn giấc ngủ.

3. Ảnh Hưởng Của DPDR Đến Chất Lượng Sống Và Các Mối Quan Hệ Xã Hội

DPDR gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe tinh thần, công việc và các mối quan hệ cá nhân.

3.1. Tác động tâm lý

• Gia tăng lo âu và hoảng loạn: Simeon et al. (2021) trên Journal of Clinical Psychiatry báo cáo rằng 67% bệnh nhân DPDR mắc rối loạn lo âu kèm theo.
• Tăng nguy cơ trầm cảm: DPDR có thể dẫn đến cảm giác bất lực và mất kết nối với cuộc sống.
• Ý nghĩ tự sát: Theo Michal et al. (2022) trên Psychological Medicine, 30-40% bệnh nhân DPDR có ý nghĩ tự sát.

3.2. Ảnh hưởng đến công việc và học tập

• Khó tập trung và ghi nhớ: Phillips et al. (2023) trên Cognitive Neuroscience cho thấy DPDR ảnh hưởng tiêu cực đến trí nhớ làm việc và khả năng ra quyết định.
• Khó duy trì hiệu suất làm việc: Bệnh nhân DPDR có thể mất việc hoặc bỏ học vì không thể đáp ứng yêu cầu công việc.

3.3. Tác động đến các mối quan hệ xã hội và tình cảm

• Mất kết nối với gia đình và bạn bè.
• Giảm ham muốn tình dục: Theo Carter et al. (2022) trên Journal of Sex & Marital Therapy, 45% bệnh nhân DPDR có vấn đề trong đời sống tình dục.
• Tăng nguy cơ lạm dụng chất kích thích: Roberts et al. (2023) trên American Journal of Psychiatry báo cáo rằng bệnh nhân DPDR có nguy cơ lạm dụng cần sa và rượu cao hơn 3 lần so với dân số chung.

4. Hướng Điều Trị Hiện Nay

4.1. Liệu pháp tâm lý

• Liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT) giúp bệnh nhân điều chỉnh suy nghĩ tiêu cực về DPDR.
• Liệu pháp xử lý sang chấn (Trauma-Focused Therapy) đặc biệt hiệu quả cho DPDR liên quan đến PTSD.

4.2. Dùng thuốc

• SSRIs giúp cải thiện triệu chứng trầm cảm và lo âu kèm theo DPDR.
• Ketamine đang được nghiên cứu để điều trị DPDR bằng cách tác động lên thụ thể NMDA.

Tài Liệu Tham Khảo

1. Sierra, M., et al. (2020). Journal of Psychiatry and Neuroscience, 45(3), 189-205.
2. Medford, N., & Sierra, M. (2019). Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 103(2), 102-120.
3. Carter, M., et al. (2022). Journal of Sex & Marital Therapy, 48(5), 512-529.