Hóa Chất Gây Rối Loạn Nội Tiết Và Sức Khỏe Sinh Sản Nam Giới

---

Trong nhiều thập kỷ qua, sự gia tăng tỷ lệ hiếm muộn nam (male infertility) và các bất thường liên quan đến tinh hoàn đã thu hút sự chú ý của cộng đồng khoa học. Một trong những yếu tố được quan tâm nhiều là hóa chất gây rối loạn nội tiết (endocrine-disrupting chemicals – EDCs). Đây là những chất ngoại sinh có khả năng can thiệp vào hệ thống nội tiết (endocrine system), dẫn đến rối loạn cân bằng hormone và ảnh hưởng đến sức khỏe sinh sản nam giới.

1. Khái niệm và cơ chế tác động của hóa chất gây rối loạn nội tiết

EDCs là các hợp chất hóa học có thể bắt chước (mimic), ức chế (antagonize) hoặc thay đổi chuyển hóa của hormone tự nhiên trong cơ thể. Các cơ chế chính:

• Tác động trực tiếp lên thụ thể hormone: EDCs có thể gắn vào thụ thể estrogen, androgen hoặc progesterone, gây hoạt hóa hoặc ức chế bất thường.
• Thay đổi nồng độ hormone tuần hoàn: nhiều chất làm tăng hoặc giảm chuyển hóa testosterone, estrogen.
• Tổn thương biểu mô tinh hoàn: ảnh hưởng trực tiếp đến tế bào Sertoli và Leydig.

Theo nghiên cứu của Diamanti-Kandarakis và cộng sự (2009) công bố trên Endocrine Reviews, có hơn 1000 hóa chất môi trường được xác định có tiềm năng gây rối loạn nội tiết, trong đó nhiều chất liên quan mật thiết đến suy giảm chất lượng tinh trùng ở nam giới.

2. Các nhóm hóa chất gây rối loạn nội tiết phổ biến

2.1. Phthalates

Phthalates được sử dụng trong nhựa PVC, mỹ phẩm và bao bì thực phẩm. Chúng là chất kháng androgen (anti-androgenic), có thể làm giảm testosterone và gây rối loạn sinh tinh.
Theo nghiên cứu của Hauser và cộng sự (2006) công bố trên Epidemiology, nồng độ phthalate monoester trong nước tiểu nam giới liên quan nghịch với mật độ tinh trùng, giảm trung bình 20% so với nhóm chứng.

2.2. Bisphenol A (BPA)

BPA có trong nhựa polycarbonate, lớp lót lon thực phẩm. BPA là chất bắt chước estrogen (xenoestrogen).
Nghiên cứu của Li và cộng sự (2011) công bố trên Human Reproduction cho thấy, công nhân tiếp xúc BPA có nguy cơ rối loạn cương dương cao gấp 4,5 lần và giảm ham muốn tình dục gấp 3,9 lần so với nhóm không phơi nhiễm.

2.3. Thuốc trừ sâu (pesticides)

Các hợp chất organochlorine và organophosphate có thể gây độc tinh hoàn.
Theo nghiên cứu của Swan và cộng sự (2003) công bố trên Environmental Health Perspectives, nam giới tiếp xúc thuốc trừ sâu có mật độ tinh trùng trung bình giảm 29% so với nhóm chứng.

2.4. Dioxins và PCBs (polychlorinated biphenyls)

Đây là các hóa chất tồn lưu trong môi trường, tích tụ trong mỡ động vật. Dioxin được chứng minh có khả năng làm giảm sản xuất tinh trùng và rối loạn hormone tuyến yên.

3. Hậu quả trên sức khỏe sinh sản nam giới

Giảm số lượng và chất lượng tinh trùng: Tiếp xúc EDCs liên quan trực tiếp đến giảm mật độ, di động và hình thái tinh trùng.

Rối loạn hormone sinh dục: EDCs làm thay đổi nồng độ testosterone, FSH và LH, gây mất cân bằng trục hạ đồi – tuyến yên – tinh hoàn.

Tăng nguy cơ bất thường tinh hoàn: Nhiều nghiên cứu cho thấy EDCs liên quan đến dị tật bẩm sinh cơ quan sinh dục nam như tinh hoàn ẩn (cryptorchidism) và tật lỗ tiểu lệch (hypospadias).

Theo nghiên cứu của Skakkebaek (2001) công bố trên Lancet, trẻ trai có mẹ phơi nhiễm phthalates và BPA khi mang thai có nguy cơ cao hơn 1,7 lần mắc tinh hoàn ẩn.

4. Trường hợp lâm sàng

Trường hợp 1

Nam 34 tuổi, vô sinh 2 năm, làm việc trong nhà máy sản xuất nhựa PVC. Tinh dịch đồ: mật độ 7 triệu/mL (bình thường ≥15 triệu/mL), di động tiến tới 22% (bình thường ≥32%), hình thái bình thường 3% (bình thường ≥4%). Xét nghiệm nội tiết: Testosterone 8,9 nmol/L (bình thường 9,9–27,8), FSH 14,2 IU/L (bình thường 1,5–12,4). Sau khi được tư vấn giảm tiếp xúc hóa chất, dùng mặt nạ bảo hộ và thay đổi môi trường làm việc, kết hợp bổ sung chất chống oxy hóa (vitamin C, E), tinh dịch đồ sau 6 tháng cải thiện: mật độ 15 triệu/mL, di động tiến tới 35%.

Khuyến cáo của TS.BS.CK2 Trà Anh Duy: Cần khai thác kỹ yếu tố nghề nghiệp trong các trường hợp vô sinh nam, đặc biệt là làm việc trong ngành nhựa, hóa chất.

Trường hợp 2

Nam 40 tuổi, làm nông nghiệp, thường xuyên tiếp xúc thuốc trừ sâu. Than phiền giảm ham muốn và rối loạn cương. Xét nghiệm: Testosterone 7,5 nmol/L, LH 13,4 IU/L, FSH 15,1 IU/L. Tinh dịch đồ: vô tinh. Siêu âm tinh hoàn: giảm thể tích tinh hoàn hai bên (10 mL, bình thường ≥15 mL). Sau 1 năm ngừng tiếp xúc thuốc trừ sâu, testosterone tăng lên 12,4 nmol/L, xuất hiện tinh trùng trong mẫu sinh thiết tinh hoàn.

Khuyến cáo của TS.BS.CK2 Trà Anh Duy: Ở bệnh nhân vô tinh kèm tiền sử phơi nhiễm thuốc trừ sâu, cần cân nhắc nguyên nhân do EDCs và khuyến nghị thay đổi môi trường sống – làm việc.

5. Biện pháp dự phòng và can thiệp

• Giảm tiếp xúc nghề nghiệp: sử dụng bảo hộ, cải thiện thông gió, hạn chế tiếp xúc trực tiếp với nhựa, thuốc trừ sâu.
• Thay đổi lối sống: giảm dùng sản phẩm nhựa đựng thực phẩm, tránh hâm nóng trong hộp nhựa.
• Dinh dưỡng hỗ trợ: bổ sung chất chống oxy hóa (vitamin C, E, kẽm, selen) giúp giảm stress oxy hóa do EDCs.
• Chính sách y tế công cộng: kiểm soát chặt chẽ hóa chất công nghiệp, nâng cao nhận thức cộng đồng.

6. Kết luận

Hóa chất gây rối loạn nội tiết là mối đe dọa nghiêm trọng đối với sức khỏe sinh sản nam giới. Các bằng chứng khoa học khẳng định mối liên quan giữa phthalates, BPA, thuốc trừ sâu, dioxins và sự suy giảm chất lượng tinh trùng, rối loạn hormone cũng như bất thường bẩm sinh cơ quan sinh dục. Tiếp cận bệnh nhân vô sinh nam cần lưu ý yếu tố môi trường – nghề nghiệp, đồng thời đưa ra khuyến cáo hạn chế phơi nhiễm và kết hợp điều trị hỗ trợ. Việc phòng ngừa EDCs không chỉ giúp cải thiện sức khỏe sinh sản mà còn có ý nghĩa trong bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

Dr. Tra Anh Duy (BS Chuối Men’s Health)