Lao Mào Tinh Hoàn – Căn Bệnh Âm Thầm Nhưng Có Thể Khiến Quý Ông Vô Sinh

---

Không ít nam giới đến khám vì sưng đau vùng bìu kéo dài, tự dùng kháng sinh nhiều tuần nhưng không khỏi. Khi được chẩn đoán là lao mào tinh hoàn (tuberculous epididymitis), họ thường bất ngờ – vì nghĩ rằng “lao” chỉ ở phổi. Thực tế, đây là biến thể của bệnh lao ngoài phổi (extrapulmonary tuberculosis), chiếm khoảng 5–10% các trường hợp lao sinh dục – tiết niệu ở nam giới.

Dù không phổ biến, lao mào tinh hoàn lại nguy hiểm ở chỗ dễ bị bỏ sót, chẩn đoán nhầm với viêm tinh hoàn do vi khuẩn thông thường hoặc thậm chí u ác tính (testicular tumor), dẫn đến điều trị sai, để lại di chứng teo tinh hoàn, tắc ống dẫn tinh và vô sinh.

1. Căn bệnh tưởng hiếm nhưng không hiếm

Lao mào tinh hoàn là tình trạng viêm mạn tính do vi khuẩn Mycobacterium tuberculosis gây ra, tấn công vào mào tinh (epididymis) – ống cuộn nhỏ nằm phía sau tinh hoàn, có vai trò chứa và vận chuyển tinh trùng.

Bệnh thường khởi phát âm thầm, kéo dài nhiều tuần đến nhiều tháng, với các triệu chứng như:

• Sưng cứng vùng mào tinh, không đau hoặc đau nhẹ.
• Sờ thấy khối chắc, di động kém.
• Đôi khi có rò mủ ra da bìu.
• Ít khi sốt cao hay toàn thân mệt mỏi.

Theo nghiên cứu của Kulchavenya (2014) công bố trên World Journal of Urology, lao sinh dục chiếm 10% các ca lao ngoài phổi, trong đó mào tinh hoàn là cơ quan bị ảnh hưởng đầu tiên trong 70% trường hợp.

Cơ chế lây lan thường là đường máu (hematogenous spread) từ ổ lao phổi hoặc hạch bạch huyết, hoặc lan trực tiếp từ niệu đạo – tuyến tiền liệt trong trường hợp lao tiết niệu.

Ở Việt Nam – nơi tỷ lệ lao phổi vẫn còn cao, lao mào tinh hoàn không phải bệnh hiếm, chỉ là bị “ẩn mình” vì triệu chứng mơ hồ và tâm lý ngại khám của người bệnh.

2. Từ phổi xuống tinh hoàn – hành trình âm thầm của vi khuẩn lao

Vi khuẩn lao (Mycobacterium tuberculosis) có khả năng tồn tại lâu dài trong cơ thể dưới dạng “ngủ đông”. Khi hệ miễn dịch suy yếu – do stress, suy dinh dưỡng, tiểu đường hay dùng corticoid kéo dài – chúng có thể tái hoạt và lan đến hệ sinh dục nam (male genital tract).

Một khi vào hệ tuần hoàn, vi khuẩn dễ cư trú tại mào tinh – nơi có nhiệt độ thấp hơn thân nhiệt trung bình, tạo môi trường thuận lợi cho lao phát triển. Ban đầu, tổn thương chỉ khu trú, nhưng nếu không điều trị, vi khuẩn lan sang tinh hoàn (testis) và ống dẫn tinh (vas deferens), gây viêm dính, tắc nghẽn đường dẫn tinh (obstructive azoospermia) – nguyên nhân vô sinh phổ biến ở bệnh nhân trẻ tuổi.

Theo nghiên cứu của Muttarak và cộng sự (2019) đăng trên Clinical Radiology, 36% bệnh nhân lao mào tinh hoàn được phát hiện có tổn thương lao phổi kèm theo trên phim X-quang ngực, cho thấy mối liên hệ mật thiết giữa hai vị trí này.

3. Chẩn đoán khó vì dễ nhầm với u tinh hoàn

Không ít bác sĩ từng gặp tình huống “điểm mù”: bệnh nhân nam trẻ, khối cứng tinh hoàn, siêu âm gợi u, được chỉ định phẫu thuật cắt tinh hoàn – nhưng kết quả mô học lại là lao.

Cả hai bệnh lý đều có thể biểu hiện bằng khối cứng không đau, bìu sưng to. Tuy nhiên, một số đặc điểm gợi ý lao mào tinh hoàn gồm:

• Bắt đầu ở cực dưới của mào tinh, sau lan ra tinh hoàn.
• Bờ khối không đều, đôi khi có ổ hoại tử nhỏ (caseous necrosis).
• Có rò mủ hoặc lỗ dò da bìu.

Siêu âm là công cụ hữu ích: hình ảnh thường cho thấy vùng giảm âm (hypoechoic) không đồng nhất, có thể có vôi hóa rải rác (calcification).

Chẩn đoán xác định dựa vào:

• PCR tìm Mycobacterium tuberculosis trong dịch mủ hoặc mô sinh thiết.
• Xét nghiệm Mantoux (Tuberculin skin test) dương tính.
• CT ngực/ổ bụng tìm ổ lao khác.

Theo nghiên cứu của Das và cộng sự (2018) công bố trên International Journal of Infectious Diseases, chỉ 62% bệnh nhân lao mào tinh hoàn có kết quả PCR dương tính, cho thấy việc kết hợp hình ảnh học – mô bệnh học – lâm sàng là cần thiết để tránh bỏ sót.

4. Trường hợp lâm sàng

Ca 1 – Sưng đau kéo dài, điều trị sai hướng

Bệnh nhân: L.T.H., 35 tuổi, nhân viên văn phòng, đến khám tại Trung tâm Sức khỏe Nam giới Men’s Health vì sưng vùng bìu phải hơn 3 tháng, đã dùng 3 đợt kháng sinh phổ rộng nhưng không khỏi.

Khám: bìu phải sưng, ấn không đau, sờ thấy khối chắc, bề mặt gồ ghề. Không sốt, không tiểu buốt.

Xét nghiệm:

• CRP: 28 mg/L (tăng nhẹ).
• Bạch cầu máu: 10,5 × 10⁹/L.
• Siêu âm bìu: mào tinh phải to, giảm âm không đồng nhất, có ổ hoại tử 1 cm.
• PCR dịch chọc hút: dương tính với Mycobacterium tuberculosis.
• X-quang phổi: có nốt xơ nhỏ vùng đỉnh phải.

Chẩn đoán: Lao mào tinh hoàn phải, giai đoạn viêm khu trú.

Điều trị: Bệnh nhân được chuyển chuyên khoa lao điều trị theo Phác đồ kháng lao. Sau 2 tháng, bìu xẹp, khối giảm 70%, hết đau.

TS.BS.CK2 Trà Anh Duy cho biết: “Trường hợp này ban đầu bị chẩn đoán nhầm là viêm mào tinh do vi khuẩn thường. Việc dùng kháng sinh thông thường không tiêu diệt được vi khuẩn lao, khiến bệnh âm ỉ và tiến triển. Nếu không phát hiện kịp, nguy cơ lan sang tinh hoàn và ống dẫn tinh rất cao.”

Ca 2 – Rò mủ, biến chứng tắc ống dẫn tinh

Bệnh nhân: Anh H., 43 tuổi, công nhân, đến khám vì chảy dịch mủ ở da bìu trái 2 tuần, từng điều trị viêm tinh hoàn tại cơ sở y tế địa phương.

Khám: vùng bìu trái có lỗ rò 0,5 cm, chảy dịch vàng đặc, sờ thấy khối cứng quanh lỗ rò.
Xét nghiệm:

• PCR dịch rò: dương tính với Mycobacterium tuberculosis.
• Testosterone toàn phần: 15,6 nmol/L (bình thường).
• Tinh dịch đồ sau điều trị: không có tinh trùng (azoospermia).

Siêu âm: dính mào tinh – tinh hoàn, ống dẫn tinh trái giãn nhẹ.

Chẩn đoán: Lao mào tinh hoàn biến chứng tắc ống dẫn tinh.

Điều trị: chuyển bệnh viện lao điều trị theo phác đồ kháng lao, kết hợp rạch dẫn lưu, chăm sóc lỗ rò. Sau điều trị, lỗ rò liền, nhưng tinh dịch đồ vẫn không hồi phục – bệnh nhân được tư vấn hỗ trợ sinh sản.

TS.BS.CK2 Trà Anh Duy nhận xét: “Đây là ví dụ điển hình cho thấy hậu quả của chẩn đoán muộn. Khi vi khuẩn đã gây xơ dính, ống dẫn tinh bị tắc, việc phục hồi khả năng sinh sản rất khó. Phát hiện sớm là yếu tố quyết định.”

5. Lao mào tinh hoàn và nguy cơ vô sinh

Mào tinh là “trạm trung chuyển” của tinh trùng. Một khi bị xơ dính, dòng lưu thông bị chặn, dẫn đến vô tinh tắc nghẽn (obstructive azoospermia).

Theo nghiên cứu của Wise và cộng sự (2017) công bố trên Fertility and Sterility, 27% nam giới bị lao mào tinh hoàn bị vô sinh vĩnh viễn do tắc nghẽn hai bên, mặc dù điều trị nội khoa thành công về mặt nhiễm trùng.

Ngoài ra, viêm dính lan sang tinh hoàn (epididymo-orchitis) có thể làm teo tinh hoàn – giảm sản xuất testosterone, gây rối loạn cương và giảm ham muốn.

Vì vậy, lao mào tinh hoàn không chỉ là bệnh nhiễm trùng, mà còn là bệnh lý ảnh hưởng trực tiếp đến bản lĩnh và tương lai sinh sản của nam giới.

6. Điều trị – cần kiên trì và đúng phác đồ

Điều trị lao mào tinh hoàn chủ yếu dựa trên thuốc kháng lao kết hợp:

• Giai đoạn tấn công (2 tháng): Isoniazid (H), Rifampicin (R), Pyrazinamide (Z), Ethambutol (E).
• Giai đoạn duy trì (4–7 tháng): Isoniazid và Rifampicin.

Tổng thời gian điều trị trung bình 6–9 tháng, tùy mức độ tổn thương.

Bên cạnh đó, cần chăm sóc vùng bìu sạch, tránh chấn thương, ngưng quan hệ trong giai đoạn cấp để hạn chế lây lan và viêm dính.

Phẫu thuật chỉ đặt ra khi:

• Có áp xe hoặc lỗ rò không liền sau điều trị nội khoa.
• Nghi ngờ ung thư không loại trừ được bằng xét nghiệm.
• Tổn thương xơ dính gây đau mạn tính hoặc tắc nghẽn hai bên.

7. Dự phòng và tầm soát – đừng đợi đến khi “bìu sưng”

Phòng bệnh vẫn là quan trọng nhất.

Các biện pháp dự phòng:

• Tiêm vắc xin BCG đầy đủ từ nhỏ để tăng miễn dịch với lao.
• Điều trị triệt để lao phổi, lao hạch nếu có.
• Tránh dùng thuốc corticoid kéo dài mà không có chỉ định.
• Khi sưng bìu kéo dài >2 tuần, không đáp ứng kháng sinh thường, phải nghĩ đến lao và đi khám chuyên khoa nam học.

Theo thống kê của WHO (2023), Việt Nam nằm trong nhóm 30 quốc gia có gánh nặng bệnh lao cao nhất, với tỷ lệ 176 ca/100.000 dân, trong đó 7–10% là lao ngoài phổi. Vì vậy, lao mào tinh hoàn không phải bệnh xa lạ mà là “ẩn số” cần được nghĩ đến trong thực hành lâm sàng.

8. Lao mào tinh hoàn không lây qua quan hệ, nhưng ảnh hưởng sâu đến tâm lý

Một quan niệm sai lầm phổ biến là “bệnh lây qua tình dục”. Thực tế, vi khuẩn lao không truyền qua tinh dịch hay tiếp xúc tình dục, mà qua đường hô hấp. Tuy nhiên, người bệnh vẫn cần kiêng quan hệ trong giai đoạn cấp, khi có mủ hoặc rò, để tránh nhiễm trùng thứ phát.

Điều đáng nói là nhiều bệnh nhân cảm thấy mặc cảm, sợ bạn tình xa lánh, từ đó né tránh giao tiếp, ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần.

TS.BS.CK2 Trà Anh Duy khuyến cáo: “Bệnh lao nói chung có thể điều trị khỏi hoàn toàn. Điều quan trọng là không tự ti hay giấu bệnh. Phát hiện sớm, tuân thủ phác đồ, kết hợp phục hồi nội tiết và tâm lý là chìa khóa giúp quý ông trở lại cuộc sống bình thường.”

Kết luận

Lao mào tinh hoàn là một bệnh lý nhiễm trùng mạn tính đặc biệt của nam giới, vừa mang tính nội khoa – nhiễm trùng, vừa có yếu tố sinh sản – nội tiết. Dù ít gặp hơn lao phổi, nhưng hậu quả có thể kéo dài suốt đời nếu không phát hiện sớm. Nhờ tiến bộ trong chẩn đoán sinh học phân tử và điều trị kháng lao hiện nay, hầu hết bệnh nhân có thể hồi phục hoàn toàn, miễn là không trì hoãn. Với bác sĩ, việc “nghĩ đến lao” trong những ca sưng bìu kéo dài chính là yếu tố quyết định cứu vãn khả năng sinh sản cho người bệnh.

Dr. Tra Anh Duy (BS Chuối Men’s Health)