Tác Động Của Béo Phì Và Hội Chứng Chuyển Hóa Đến Sức Khỏe Sinh Sản Nam Giới

---

Sức khỏe sinh sản nam giới không đơn thuần chỉ liên quan đến tinh hoàn, testosterone hay các hành vi tình dục. Ngày nay, y học hiện đại đã chỉ ra rằng các yếu tố toàn thân, đặc biệt là béo phì (obesity) và hội chứng chuyển hóa (metabolic syndrome), có mối liên hệ mật thiết và đa chiều với khả năng sinh sản của phái mạnh. Những thay đổi về nội tiết, viêm âm ỉ toàn thân, stress oxy hóa và rối loạn chức năng mạch máu là các cơ chế then chốt lý giải vì sao “bụng to” không chỉ ảnh hưởng đến vóc dáng mà còn âm thầm làm “hao mòn bản lĩnh”.

1. Béo phì – không chỉ là vấn đề thẩm mỹ

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) định nghĩa béo phì là tình trạng chỉ số khối cơ thể (BMI) ≥ 30 kg/m². Tuy nhiên, tại châu Á, ngưỡng này được hạ xuống do người Á Đông thường có tỷ lệ mỡ nội tạng cao hơn với cùng một mức BMI. Ở nam giới Việt Nam, béo phì đang gia tăng nhanh chóng cùng với lối sống đô thị hóa, ít vận động và chế độ ăn nhiều đường – béo – muối.

Béo phì gây ảnh hưởng đến trục hạ đồi – tuyến yên – tinh hoàn (hypothalamic–pituitary–testicular axis), làm giảm tiết hormone hướng sinh dục (gonadotropins), dẫn đến giảm testosterone toàn phần (total testosterone) và testosterone tự do (free testosterone). Đồng thời, mô mỡ dư thừa còn chứa aromatase, enzyme chuyển đổi testosterone thành estradiol – gây mất cân bằng nội tiết tố nam.

Một phân tích tổng hợp của Palmer và cộng sự (2022) công bố trên Andrology cho thấy: đàn ông béo phì có nguy cơ tinh trùng di động thấp hơn 39%, nguy cơ có số lượng tinh trùng thấp cao hơn 31%, so với nam giới có cân nặng bình thường.

2. Hội chứng chuyển hóa: sát thủ thầm lặng của khả năng sinh sản

Hội chứng chuyển hóa (MetS) là tập hợp các yếu tố nguy cơ gồm: béo bụng, tăng huyết áp, tăng triglyceride, giảm HDL-cholesterol và kháng insulin (insulin resistance). Các rối loạn này tạo ra một trạng thái viêm mạn tính mức độ thấp, kích hoạt stress oxy hóa và phá vỡ hàng rào máu–tinh hoàn (blood–testis barrier), làm giảm chất lượng tinh trùng.

Theo nghiên cứu của Fan và cộng sự (2020) công bố trên Reproductive Biology and Endocrinology, MetS làm giảm đáng kể nồng độ testosterone, giảm thể tích tinh hoàn và tăng tỷ lệ tinh trùng dị dạng.

Ngoài ra, kháng insulin cũng ảnh hưởng đến tuyến yên, giảm tiết LH/FSH – hai hormone kích thích sản xuất testosterone và tinh trùng. Thậm chí, ở một số người bệnh, hội chứng chuyển hóa có thể dẫn đến thiểu năng sinh tinh (oligozoospermia) hoặc vô tinh (azoospermia) không do tắc nghẽn.

3. Mỡ nội tạng và tổn thương tinh hoàn âm thầm

Khác với mỡ dưới da, mỡ nội tạng (visceral fat) có hoạt tính nội tiết mạnh và giải phóng nhiều cytokine tiền viêm như IL-6, TNF-α. Chính những yếu tố viêm này gây tổn thương tinh hoàn gián tiếp, làm chết tế bào mầm (germ cells) và rối loạn chức năng tế bào Sertoli – nơi nuôi dưỡng tinh trùng.

Đồng thời, mỡ bụng còn làm tăng nhiệt độ vùng bẹn và tinh hoàn, cản trở quá trình sinh tinh vốn cần môi trường nhiệt thấp hơn thân nhiệt trung bình. Những yếu tố này tích tụ dần sẽ dẫn đến rối loạn sinh tinh (spermatogenesis disorders) kéo dài và khó phục hồi nếu không can thiệp sớm.

4. Tình trạng rối loạn cương đi kèm

Không dừng lại ở việc ảnh hưởng đến tinh trùng, béo phì và hội chứng chuyển hóa còn làm tăng nguy cơ rối loạn cương dương (erectile dysfunction – ED). Theo nghiên cứu của Esposito và cộng sự (2004) đăng trên International Journal of Impotence Research, nam giới béo phì có nguy cơ ED cao hơn gấp 2,5 lần so với người bình thường.

Cơ chế bao gồm: giảm lưu lượng máu đến thể hang, tổn thương nội mô mạch máu (endothelial dysfunction), tăng đề kháng insulin và giảm nitric oxide – chất quan trọng giúp giãn mạch và tạo cương.

Rối loạn cương nếu kéo dài không chỉ ảnh hưởng đến chất lượng tình dục mà còn làm giảm khả năng sinh sản tự nhiên.

5. Trường hợp lâm sàng thực tế

Trường hợp 1: Nam giới 35 tuổi, hiếm muộn và béo phì bụng

Anh T. (35 tuổi, nhân viên ngân hàng) đến Trung tâm Sức khỏe Nam giới Men’s Health khám vì vợ chưa có thai sau gần 2 năm kết hôn. Anh cao 1m68, nặng 85kg (BMI = 30.1), vòng bụng 99cm, huyết áp 145/92 mmHg, xét nghiệm máu cho thấy tăng triglyceride và glucose đói cao. Tinh dịch đồ ghi nhận tinh trùng di động thấp, tỷ lệ dị dạng cao.

Được chẩn đoán mắc hội chứng chuyển hóa kèm suy giảm chất lượng tinh trùng. Sau 6 tháng điều chỉnh lối sống, giảm 8kg, tập thể dục đều đặn và dùng thuốc kiểm soát rối loạn chuyển hóa, tinh dịch đồ cải thiện đáng kể.

Khuyến cáo từ BS Trà Anh Duy: “Nhiều trường hợp vô sinh nam không có nguyên nhân rõ ràng thực ra lại đến từ hội chứng chuyển hóa. Chỉ khi điều trị toàn thân, khả năng sinh sản mới phục hồi hiệu quả.”

Trường hợp 2: Huấn luyện viên thể hình, dùng thực phẩm bổ sung sai cách

Anh K. (29 tuổi, huấn luyện viên thể hình) đến khám vì mất ham muốn, tinh hoàn nhỏ dần, râu mọc thưa, rối loạn cương. Dù cơ bắp phát triển mạnh, anh có vòng bụng 93cm, cholesterol tốt (HDL) thấp và gan nhiễm mỡ độ 1. Anh từng dùng T-booster kéo dài và uống nhiều thực phẩm bổ sung dạng bột.

Xét nghiệm testosterone tự do thấp, FSH gần 0, tinh dịch đồ không có tinh trùng. Bác sĩ chẩn đoán suy tuyến sinh dục do lạm dụng thực phẩm kích testosterone và biểu hiện hội chứng chuyển hóa giai đoạn sớm.

Khuyến cáo từ BS Trà Anh Duy: “Không phải cứ cơ bắp là sức khỏe sinh sản tốt. Những sản phẩm tăng cơ nếu không kiểm soát kỹ có thể đánh đổi bằng cả hệ nội tiết sinh dục.”

6. Hướng điều trị và dự phòng

6.1. Giảm cân có kiểm soát

Giảm ít nhất 5–10% trọng lượng cơ thể đã được chứng minh giúp cải thiện testosterone và chất lượng tinh trùng. Tuy nhiên, cần tránh các phương pháp giảm cân cấp tốc, sử dụng chất ức chế hormone hoặc nhịn ăn tiêu cực.

6.2. Kiểm soát rối loạn chuyển hóa

Điều trị hội chứng chuyển hóa không chỉ là việc của bác sĩ nội tiết, mà cần sự phối hợp với bác sĩ nam khoa. Dùng thuốc điều chỉnh lipid máu, kiểm soát đường huyết, và tập thể dục đều đặn giúp phục hồi chức năng tuyến sinh dục.

6.3. Bổ sung chất chống oxy hóa hợp lý

Các chất như Coenzyme Q10, L-carnitine, vitamin C, E, kẽm, selen… có thể giúp giảm stress oxy hóa và cải thiện chức năng tinh hoàn. Tuy nhiên, cần dùng theo chỉ định chuyên môn, tránh tâm lý “uống càng nhiều càng tốt”.

6.4. Sàng lọc nam giới trẻ có yếu tố nguy cơ

Nam giới có tiền sử gia đình mắc tiểu đường, béo phì, tăng huyết áp cần sớm tầm soát hội chứng chuyển hóa để can thiệp sớm. Đồng thời, nên kiểm tra tinh dịch đồ định kỳ khi lập gia đình hoặc chuẩn bị có con.

Kết luận

Béo phì và hội chứng chuyển hóa không chỉ là vấn đề của tim mạch hay tiểu đường, mà còn là “kẻ thù giấu mặt” của sức khỏe sinh sản nam giới. Những thay đổi âm thầm nhưng dai dẳng từ nội tiết, mạch máu đến tế bào tinh hoàn đang từng ngày bào mòn khả năng làm cha của rất nhiều người. Điều cần thiết không chỉ là điều trị khi có bệnh, mà còn là phòng ngừa, tầm soát sớm và thay đổi lối sống từ khi còn trẻ.

Tài liệu tham khảo

1. Palmer NO. et al. (2022). “Male obesity and reproductive potential: the role of the hypothalamic-pituitary-testicular axis.” Andrology, Vol. 10, Issue 4, pp. 750–765.
2. Fan Y. et al. (2020). “Metabolic syndrome is associated with decreased semen quality and altered reproductive hormone levels in Chinese men.” Reproductive Biology and Endocrinology, Vol. 18, Article 43.
3. Esposito K. et al. (2004). “Effect of lifestyle changes on erectile dysfunction in obese men.” International Journal of Impotence Research, Vol. 16, pp. 379–386.
4. World Health Organization (2022). Obesity and overweight – Fact sheet.
5. Hammoud AO. et al. (2012). “Obesity and male infertility: a practical approach.” Seminars in Reproductive Medicine, Vol. 30, No. 6, pp. 486–495.