Tâm Lý – Giấc Ngủ – Tình Dục Và Vô Sinh Nam: Vòng Xoắn Bệnh Lý Đang Bị Bỏ Sót

---

Trong hệ sinh sản nam giới, tinh hoàn, hormon, thần kinh và tâm lý đều tham gia vào quá trình sinh tinh và giao phối. Tuy nhiên, yếu tố “mềm” như tâm lý, giấc ngủ và hành vi tình dục lại thường bị xem nhẹ trong đánh giá và điều trị vô sinh. Những rối loạn này không chỉ là hậu quả của vô sinh, mà còn có thể là nguyên nhân sâu xa khởi phát rối loạn nội tiết và giảm chất lượng tinh trùng.

1. Căng thẳng tâm lý làm rối loạn trục sinh dục nam

Khi cơ thể đối mặt với stress kéo dài, trục nội tiết hạ đồi – tuyến yên – thượng thận (Hypothalamic-Pituitary-Adrenal Axis – HPA) bị kích thích mãn tính, làm tăng tiết cortisol – hormon gây ức chế trục sinh dục hạ đồi – tuyến yên – tinh hoàn (Hypothalamic-Pituitary-Gonadal Axis – HPG). Sự ức chế HPG kéo theo giảm sản xuất testosterone và giảm hoạt động sinh tinh tại ống sinh tinh (seminiferous tubules).

Theo nghiên cứu của Wischmann và cộng sự (2010) công bố trên Human Reproduction, rối loạn cảm xúc – đặc biệt lo âu và trầm cảm – làm giảm khả năng sinh tinh thông qua ức chế các hormon FSH, LH và testosterone, trong khi tỷ lệ bất thường tinh dịch tăng đáng kể ở nhóm bệnh nhân có điểm stress cao.

2. Giấc ngủ ngắn – Nguy cơ tiềm ẩn với sức khỏe sinh sản nam

Giấc ngủ ngắn hoặc bị gián đoạn làm giảm tiết hormon tăng trưởng và rối loạn nhịp sinh học, từ đó ảnh hưởng đến nồng độ testosterone – vốn đạt đỉnh vào sáng sớm sau khi ngủ sâu. Nam giới thiếu ngủ mãn tính thường biểu hiện giảm ham muốn, rối loạn cương và giảm chất lượng tinh trùng.

Theo nghiên cứu của Liu và cộng sự (2017) công bố trên Tạp chí Sleep, những người ngủ ít hơn 6 giờ mỗi đêm có mật độ tinh trùng thấp hơn 25% và tỷ lệ tinh trùng di động thấp hơn 18% so với nhóm ngủ từ 7–8 giờ. Nghiên cứu này khẳng định giấc ngủ không chỉ liên quan đến sinh lý mà còn quyết định khả năng sinh sản ở nam giới.

3. Tình dục bị “cưỡng ép” và vòng xoắn tâm lý – vô sinh

Trong các cặp vợ chồng điều trị vô sinh, hành vi tình dục thường trở thành “nhiệm vụ” thay vì sự tự nhiên, làm gia tăng cảm giác áp lực mỗi khi quan hệ đúng ngày rụng trứng. Tình trạng này dẫn đến rối loạn cương (erectile dysfunction), giảm khoái cảm và né tránh quan hệ.

Theo nghiên cứu của Babson và Feldner (2015) công bố trên Journal of Sexual Medicine, những bệnh nhân có rối loạn giấc ngủ và lo âu mạn tính có nguy cơ rối loạn tình dục gấp 2,6 lần so với nhóm khỏe mạnh. Cơ chế là do sự giảm testosterone kết hợp với rối loạn điều hòa thần kinh vỏ não.

4. Vô sinh nam làm tăng rối loạn trầm cảm – lo âu

Nam giới vô sinh thường phải đối mặt với sự kỳ vọng xã hội về “bản lĩnh đàn ông” và khả năng làm cha. Khi không thể thực hiện thiên chức đó, họ có thể rơi vào trạng thái mất lòng tin, xấu hổ, hoặc tự cô lập khỏi bạn đời và xã hội.

Theo nghiên cứu của Fisher và Hammarberg (2012) công bố trên Human Reproduction Update, khoảng 61% nam giới điều trị vô sinh cho biết họ cảm thấy tổn thương nhân phẩm, 38% biểu hiện lo âu kéo dài, trong đó 25% cần can thiệp tâm lý. Sự suy sụp tinh thần này càng làm giảm động lực điều trị, giảm chức năng sinh dục và phá vỡ mối quan hệ vợ chồng.

5. Trường hợp lâm sàng

Dưới đây là hai ca bệnh tiêu biểu do TS.BS.CK2 Trà Anh Duy tại Trung tâm Sức khỏe Nam giới Men’s Health tiếp nhận và điều trị:

Ca 1: Mất ngủ kinh niên sau chuyển công việc – Mật độ tinh trùng suy giảm

Anh H., 31 tuổi, nhân viên logistics, thay đổi ca làm việc đêm liên tục trong 6 tháng. Dù sinh hoạt tình dục bình thường, vợ anh chưa có thai sau 14 tháng chung sống. Anh trì hoãn đi khám vì tin rằng còn trẻ thì không thể “có vấn đề”. Khi đến khám, xét nghiệm cho thấy testosterone sáng ở mức 10,8 nmol/L, tinh dịch đồ mật độ tinh trùng chỉ 9 triệu/mL, di động tiến tới dưới 30%.

Anh được tư vấn điều chỉnh giấc ngủ nghiêm túc: ngủ trước 23h, tập thể dục nhẹ buổi sáng, tránh caffeine và thiết bị điện tử sau 20h. Sau 6 tuần, các chỉ số tinh dịch và hormon phục hồi đáng kể.

Ca 2: Rối loạn tâm lý sau thất bại IVF – Rối loạn cương kéo dài

Anh T., 38 tuổi, làm văn phòng, có tiền sử tinh dịch đồ bình thường. Sau hai lần thất bại trong thụ tinh ống nghiệm, anh rơi vào trạng thái khủng hoảng tinh thần, thường xuyên mất ngủ, né tránh vợ và gặp rối loạn cương khi quan hệ.

Phải sau hơn 4 tháng trì hoãn, được bạn đời động viên, anh mới đến khám. Tại đây, bác sĩ ghi nhận testosterone thấp (11,2 nmol/L), lo âu cao theo thang điểm DASS-21, và có triệu chứng trầm cảm nhẹ.

TS.BS.CK2 Trà Anh Duy phối hợp chuyên gia tâm lý trị liệu và đề xuất liệu trình can thiệp hành vi, sinh hoạt và tâm lý. Sau 8 tuần, chức năng cương cải thiện, tinh thần ổn định và hai vợ chồng quyết định tạm nghỉ điều trị sinh sản để lấy lại cân bằng hôn nhân.

Khuyến cáo chuyên môn:

• Nam giới có giấc ngủ bất thường, áp lực công việc hoặc cảm xúc tiêu cực kéo dài nên đi khám nam khoa để sớm tầm soát ảnh hưởng đến khả năng sinh sản.
• Việc trì hoãn khám chỉ làm trầm trọng thêm vòng xoắn bệnh lý giữa tâm lý – nội tiết – chức năng sinh dục.

6. Hướng tiếp cận điều trị tích hợp

Một mô hình điều trị vô sinh toàn diện không thể thiếu:

• Tầm soát rối loạn tâm lý bằng DASS-21, PHQ-9
• Đánh giá giấc ngủ bằng PSQI (Pittsburgh Sleep Quality Index)
• Xét nghiệm testosterone, LH, FSH vào buổi sáng
• Tư vấn lối sống: giấc ngủ đủ, tập luyện đều, hạn chế chất kích thích

• Trị liệu nhận thức – hành vi (CBT) cho nhóm có trầm cảm, lo âu
• Tư vấn tình dục kết hợp bạn đời

Theo tổng quan của Majzoub và cộng sự (2021) công bố trên Nature Reviews Urology, có đến 60% nam giới vô sinh không rõ nguyên nhân cải thiện chỉ số tinh dịch rõ rệt sau 3 tháng thay đổi hành vi sống và kiểm soát stress.

7. Vấn đề thường bị bỏ sót

• Bác sĩ tập trung vào xét nghiệm và điều trị thuốc, bỏ qua khai thác giấc ngủ, hành vi tình dục và tâm lý.
• Bệnh nhân xấu hổ khi chia sẻ stress tinh thần hoặc vấn đề trong quan hệ.
• Không có đánh giá định lượng stress hoặc giấc ngủ trong hồ sơ điều trị.

8. Cần xây dựng mô hình khám – trị liệu đa ngành

Mô hình khám vô sinh nam nên được tích hợp:

• Bác sĩ nam khoa
• Bác sĩ tâm thần/ chuyên gia tâm lý/ Nhà trị liệu tâm lý tình dục
• Bác sĩ chuyên khoa giấc ngủ (nếu cần)
• Chuyên gia dinh dưỡng và vận động

Cần có quy trình sàng lọc stress – rối loạn giấc ngủ định kỳ trong các trung tâm hỗ trợ sinh sản để không bỏ sót nguyên nhân quan trọng này.

9. Kết luận

Rối loạn tâm lý, mất ngủ và suy giảm chức năng tình dục không chỉ là hậu quả của vô sinh nam, mà còn có thể là căn nguyên làm giảm chất lượng tinh trùng và khả năng làm cha. Can thiệp sớm, toàn diện và đa ngành là chiến lược then chốt để thoát khỏi vòng xoắn bệnh lý này.

Tài liệu tham khảo

1. Wischmann, T. et al. (2010). Psychosocial factors in men with infertility: impact on semen quality. Human Reproduction, 25(2), 375–382.
2. Liu, J. et al. (2017). Sleep duration and quality is associated with semen quality: a cross-sectional study. Sleep, 40(10), zsx114.
3. Babson, K. A. & Feldner, M. T. (2015). Sleep disturbance and anxiety: relationships with sexual dysfunction in men. Journal of Sexual Medicine, 12(4), 891–899.
4. Fisher, J. R. & Hammarberg, K. (2012). Psychological and social aspects of infertility in men. Human Reproduction Update, 18(1), 1–13.
5. Majzoub, A. et al. (2021). Clinical management of idiopathic male infertility: lifestyle and psychosocial factors. Nature Reviews Urology, 18(6), 401–419.