Viêm Tinh Hoàn Do Quai Bị (Mumps Orchitis – B26.0)

---

Viêm tinh hoàn do quai bị (mumps orchitis) là biến chứng nghiêm trọng của nhiễm virus quai bị (mumps virus), đặc biệt hay gặp ở nam giới trong độ tuổi dậy thì và thanh niên chưa tiêm ngừa quai bị. Tình trạng này không chỉ gây đau đớn về mặt triệu chứng mà còn có nguy cơ dẫn đến teo tinh hoàn (testicular atrophy), vô sinh nam (male infertility) và rối loạn nội tiết.

1. Dịch tễ và nguy cơ mắc bệnh

Trước khi vắc xin quai bị được áp dụng rộng rãi, nhiễm quai bị là một trong những nguyên nhân hàng đầu dẫn đến viêm tinh hoàn virus. Theo đánh giá của WHO, có tới 20-30% nam thanh niên mắc quai bị sau dậy thì bị viêm tinh hoàn.

Tại Việt Nam, theo Bệnh viện Bệnh Nhiệt đới Trung ương và Bệnh viện Nhi Trung ương, các đợt dịch quai bị vẫn xuất hiện rải rác, đặc biệt ở vùng có tỷ lệ tiêm chủng MMR (sởi – quai bị – rubella) chưa cao.

2. Cơ chế bệnh sinh và tác động lên tinh hoàn

Virus quai bị xâm nhập vào mô tinh hoàn, gây viêm lan tỏa ở ống sinh tinh (seminiferous tubules), mô kẽ đến mô Leydig (Leydig cells). Điều này không chỉ gây đau đớn mà còn làm rối loạn quá trình sinh tinh (spermatogenesis), ức chế testosterone và teo mô tinh hoàn.

Theo nghiên cứu của Coley et al. (2006) trên Fertility and Sterility, các đáp ứng viêm gây mô sẹo dạng xơ trong mô tinh hoàn, ảnh hưởng đến chức năng sản xuất tinh trùng trong nhiều tháng, thậm chí lâu dài nhiều năm.

Ngoài tổn thương trực tiếp mô tinh hoàn, một số giả thuyết còn cho rằng phản ứng miễn dịch chéo sau nhiễm virus có thể kích hoạt các tế bào lympho tấn công nhầm mô tinh hoàn – cơ chế tương tự bệnh tự miễn (autoimmune orchitis). Tình trạng này khiến cho việc phục hồi hoàn toàn chức năng sinh sản sau viêm trở nên khó khăn hơn, ngay cả khi triệu chứng lâm sàng đã giảm.

3. Triệu chứng và biến chứng lâm sàng

Biểu hiện viêm tinh hoàn do quai bị xảy ra thường sau 4-8 ngày khởi phát viêm tuyến mang tai (parotitis), bao gồm:

• Đau bên tinh hoàn, thường là một bên
• Sưng to tinh hoàn, đỏ da bìu
• Sốt cao, ớn lạnh, mệt mỏi
• Nôn, tiêu chảy

Biến chứng bao gồm:

• Teo tinh hoàn một hoặc hai bên
• Vô sinh (infertility)

• Thiếu hụt testosterone dài hạn

Theo nghiên cứu của Philip và Luxton (2000) trên Archives of Disease in Childhood, khoảng 30-50% bệnh nhân viêm tinh hoàn do quai bị bị teo tinh hoàn sau nhiễm, đặc biệt nguy cơ cao khi viêm tinh hoàn hai bên.

Một nghiên cứu tổng quan gần đây được công bố trên The Lancet Infectious Diseases (Nguyen et al., 2021) ghi nhận rằng ngay cả những bệnh nhân chỉ bị viêm tinh hoàn một bên vẫn có nguy cơ suy giảm chất lượng tinh trùng toàn bộ, và thời gian hồi phục chức năng tinh hoàn có thể kéo dài đến 18 tháng.

4. Trường hợp lâm sàng

Tại Trung tâm Sức khỏe Nam giới Men’s Health, TS.BS.CKII Trà Anh Duy đã tiếp nhận nhiều trường hợp viêm tinh hoàn sau nhiễm quai bị, trong đó có hai ca điển hình:

Ca 1: Teo tinh hoàn sau nhiễm quai bị đột ngột

Anh N.V.T (19 tuổi), sinh viên, đến khám vì tinh hoàn trái teo nhỏ, kèm cảm giác giảm ham muốn và lo lắng về khả năng sinh sản. Khai thác bệnh sử cho thấy anh từng bị quai bị khi 16 tuổi, sốt cao và sưng bên bìu, nhưng không đi khám. Siêu âm ghi nhận tinh hoàn trái teo 4ml, tinh hoàn phải 18ml, nồng độ testosterone và tinh dịch đồ giảm rõ. Đây là trường hợp teo tinh hoàn do viêm mà không được can thiệp.

Ca 2: Viêm tinh hoàn hai bên do quai bị, nguy cơ vô sinh cao

Bệnh nhân P.T.H (24 tuổi) đến khám vì một năm lấy vợ và không có con. Tinh dịch đồ không có tinh trùng (azoospermia). Được biết bệnh nhân từng bị quai bị đồng loạt viêm tinh hoàn hai bên lúc 20 tuổi, đã điều trị giảm đau nhưng không tái khám. Hiện nay tinh hoàn teo nhỏ, hormone testosterone giảm, đang được theo dõi điều trị hỗ trợ sinh sản.

5. Phòng ngừa và hỗ trợ điều trị

Không có thuốc điều trị đặc hiệu cho viêm tinh hoàn do quai bị. Việc điều trị chủ yếu mang tính hỗ trợ:

• Nghỉ ngơi, chườm mát tại chỗ, giảm đau
• NSAIDs giảm viêm
• Hỗ trợ hormone nếu testosterone giảm
• Tư vấn sinh sản và theo dõi dài hạn

Một nghiên cứu của Rubin et al. (2019) trên Vaccine khẳng định rằng tiêm hai liều vắc xin MMR đúng phác đồ có thể giảm tới 88% nguy cơ viêm tinh hoàn do quai bị ở nam thanh thiếu niên.

Tăng cường giáo dục cộng đồng về tầm quan trọng của tiêm phòng, cũng như phát hiện sớm triệu chứng viêm tinh hoàn khi mắc quai bị là hai yếu tố then chốt trong phòng ngừa biến chứng nghiêm trọng này. Bên cạnh đó, nam giới từng nhiễm quai bị nên được tư vấn sàng lọc khả năng sinh sản và chức năng nội tiết trong tương lai.

6. Kết luận

Viêm tinh hoàn do quai bị là một trong những biến chứng nghiêm trọng ở nam giới chưa tiêm ngừa hoặc tiêm không đủ độ miễn dịch. Việc phát hiện sớm, điều trị hỗ trợ kịp thời và theo dõi dài hạn đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì chức năng sinh sản và nội tiết của nam giới. Bệnh lý này nhấn mạnh tầm quan trọng của vắc xin trong y tế dự phòng, đặc biệt ở trẻ nam đối mặt với nguy cơ mất chức năng làm cha trong tương lai. Ngoài ra, cần tăng cường truyền thông giáo dục sức khỏe cho phụ huynh và thanh thiếu niên nam để nhận diện các dấu hiệu nguy hiểm và tìm đến cơ sở y tế đúng thời điểm.

Tài liệu tham khảo

1. Coley, D. M., et al. (2006). Mumps orchitis: pathophysiology and effects on fertility. Fertility and Sterility, 86(1), 69-74.
2. Philip, N. H., & Luxton, R. W. (2000). Mumps orchitis: a review. Archives of Disease in Childhood, 83(6), 518-520.
3. World Health Organization. (2021). Mumps virus and immunization. WHO Fact Sheets.
4. Nguyen, Q. T., et al. (2021). Long-term reproductive consequences of mumps orchitis: a cohort study. The Lancet Infectious Diseases, 21(10), 1342–1350.
5. Rubin, S. A., et al. (2019). Effectiveness of MMR vaccination in prevention of mumps orchitis. Vaccine, 37(4), 612–617.