Xoắn Mấu Phụ Tinh Hoàn – Mào Tinh: Hiểu Đúng Để Xử Trí Kịp Thời

---

Trong số những nguyên nhân gây đau bìu cấp tính ở nam giới trẻ tuổi, xoắn mấu phụ tinh hoàn – mào tinh (torsion of the testicular or epididymal appendix) là một tình trạng ít được biết đến nhưng lại khá thường gặp trên lâm sàng. Việc chẩn đoán đúng và can thiệp kịp thời không chỉ giúp giảm đau nhanh chóng mà còn tránh được các nhầm lẫn với bệnh lý nguy hiểm như xoắn tinh hoàn.

1. Mấu phụ là gì?

1.1. Định nghĩa mấu phụ

Mấu phụ tinh hoàn (appendix testis) là di tích của ống Muller (Müllerian duct), nằm ở cực trên tinh hoàn. Trong khi đó, mấu phụ mào tinh (appendix epididymis) là phần còn lại của ống Wolff (Wolffian duct), nằm ở đầu mào tinh. Cả hai đều là cấu trúc thừa bẩm sinh, không có chức năng sinh lý rõ ràng, nhưng có thể gây triệu chứng cấp tính nếu bị xoắn.

1.2. Phân biệt vị trí

• Mấu phụ tinh hoàn: nằm ở cực trên của tinh hoàn.
• Mấu phụ mào tinh: nằm trên đầu mào tinh, phía ngoài cực trên tinh hoàn.

1.3. Tỷ lệ hiện diện và ý nghĩa

Theo nghiên cứu của Favorito và cộng sự (2011) công bố trên International Brazilian Journal of Urology, mấu phụ tinh hoàn xuất hiện trong khoảng 90% nam giới, còn mấu phụ mào tinh gặp ở khoảng 22%. Khi bị xoắn, các cấu trúc này trở thành nguyên nhân phổ biến gây đau bìu cấp tính.

2. Cơ chế xoắn mấu phụ

2.1. Cấu trúc dễ bị xoắn

Do đặc điểm có cuống mảnh và không được cố định chặt, mấu phụ rất dễ bị xoắn quanh trục của chính nó, đặc biệt trong giai đoạn dậy thì – khi kích thước tăng nhanh và nồng độ nội tiết tố (hormone) thay đổi mạnh mẽ.

2.2. Yếu tố thúc đẩy

Các yếu tố như vận động mạnh, chấn thương nhẹ vùng bìu, tăng áp lực trong ổ bụng (ví dụ khi rặn mạnh), hoặc đơn giản là nằm nghiêng một bên quá lâu có thể gây xoắn mấu phụ.

3. Triệu chứng lâm sàng đặc trưng

3.1. Đau bìu cấp tính

Bệnh nhân thường đến khám với đau bìu một bên, khởi phát đột ngột, mức độ vừa đến nặng, nhưng thường không kèm buồn nôn hoặc nôn – yếu tố giúp phân biệt với xoắn tinh hoàn (testicular torsion).

3.2. Dấu hiệu ‘blue dot’

Trong khoảng 20–30% trường hợp, có thể quan sát thấy điểm xanh nhỏ (blue dot sign) qua da bìu – là hình ảnh hoại tử mấu phụ nằm ngay dưới da, giúp định hướng chẩn đoán.

3.3. Không có dấu hiệu toàn thân

Khác với viêm mào tinh (epididymitis), người bệnh thường không sốt, không tiểu buốt hay có biểu hiện viêm nhiễm đường tiết niệu.

4. Chẩn đoán hình ảnh

4.1. Siêu âm Doppler

Theo nghiên cứu của Lam và cộng sự (2013) công bố trên Pediatric Radiology, siêu âm Doppler cho thấy tinh hoàn có tưới máu bình thường, mào tinh không sưng to, và có thể phát hiện cấu trúc mấu phụ phù nề hoặc xoắn với hình ảnh “target sign” hoặc dạng cấu trúc tròn không tưới máu.

4.2. Phân biệt với xoắn tinh hoàn

Xoắn tinh hoàn gây giảm hoặc mất tưới máu tinh hoàn – một dấu hiệu nguy hiểm, cần phẫu thuật khẩn. Vì vậy, siêu âm Doppler đóng vai trò then chốt trong chẩn đoán phân biệt. Xác định đúng giúp tránh được các phẫu thuật không cần thiết và rút ngắn thời gian điều trị.

5. Xử trí và điều trị

5.1. Điều trị bảo tồn

Hầu hết các trường hợp xoắn mấu phụ đều có thể điều trị nội khoa bằng thuốc giảm đau, kháng viêm không steroid (NSAIDs) và nghỉ ngơi. Mấu phụ sẽ hoại tử tự nhiên và được cơ thể hấp thu sau vài ngày đến một tuần.

5.2. Phẫu thuật nếu đau dai dẳng

Nếu triệu chứng không giảm sau 2–3 ngày hoặc người bệnh đau nhiều, có thể chỉ định mổ bìu để cắt bỏ mấu phụ. Đây là can thiệp đơn giản, ít xâm lấn và giúp giải quyết triệt để triệu chứng.

7. Biến chứng nếu không phát hiện sớm

7.1. Nhầm lẫn với xoắn tinh hoàn

Việc nhầm lẫn dễ dẫn đến can thiệp phẫu thuật không cần thiết hoặc ngược lại – bỏ sót xoắn tinh hoàn nguy hiểm. Đây là lý do việc tiếp cận đúng từ ban đầu có ý nghĩa tiên quyết.

7.2. Đau mạn tính vùng bìu

Một số trường hợp không điều trị đúng cách có thể để lại đau mạn tính vùng bìu (chronic scrotal pain), làm ảnh hưởng đến chất lượng sống và tâm lý người bệnh, nhất là ở lứa tuổi vị thành niên.

8. Tầm quan trọng của chẩn đoán sớm trong tuổi dậy thì

Theo nghiên cứu của Nguyen và cộng sự (2017) trên Journal of Pediatric Urology, phần lớn các trường hợp xoắn mấu phụ xảy ra ở lứa tuổi 7–14, cần cảnh giác đặc biệt ở trẻ vị thành niên khi đến khám vì đau bìu. Bỏ sót chẩn đoán có thể dẫn đến điều trị sai lệch và kéo dài triệu chứng không cần thiết.

9. Hướng dẫn theo dõi tại nhà

Sau khi xác định xoắn mấu phụ không cần can thiệp phẫu thuật, người bệnh cần được hướng dẫn:

• Dùng thuốc giảm đau, kháng viêm đúng liều.
• Nghỉ ngơi, hạn chế vận động mạnh.
• Chườm lạnh bìu trong 24–48 giờ đầu.

• Tái khám sau 3–5 ngày để đánh giá đáp ứng điều trị.

10. Kết luận

Xoắn mấu phụ tinh hoàn – mào tinh là nguyên nhân phổ biến thứ hai gây đau bìu cấp ở trẻ em và thanh thiếu niên sau xoắn tinh hoàn. Việc nhận biết sớm, phân biệt đúng bằng siêu âm Doppler và điều trị bảo tồn là chìa khóa để tránh phẫu thuật không cần thiết và đảm bảo chức năng sinh sản sau này. Chẩn đoán sai lệch có thể dẫn đến các quyết định điều trị không phù hợp, làm tăng chi phí và thời gian phục hồi cho người bệnh.

Tài liệu tham khảo

1. Favorito, L. A., et al. (2011). Anatomical aspects of the appendix testis and appendix epididymis. International Brazilian Journal of Urology, 37(2), 230–236.
2. Lam, W. W. M., et al. (2013). Sonographic findings of torsion of testicular appendages in children. Pediatric Radiology, 43(5), 575–579.
3. Nguyen, M. T., et al. (2017). Clinical characteristics of pediatric patients with torsion of testicular appendages. Journal of Pediatric Urology, 13(4), 391.e1–391.e5.